Ze had zelf nog niet eens de stemgerechtigde leeftijd toen ze De Black Box Democratie bedacht. Toch gaat Dilara Biglic in haar gelijknamige boek al grondig in op hoe we de democratie kunnen verbeteren en de politieke polarisatie kunnen verminderen. ‘Het systeem is nu als een partijtje touwtje trekken: op het moment dat de ander even wat zwakker lijkt, trek je keihard.’

Wordt u moe van politici die elkaar continu vliegen afvangen? Vindt u dat de politiek soms lijkt op een spelletje met winnaars en verliezers, terwijl de burger aan de zijlijn staat? Dan heeft u aan de jonge denker Dilara Bilgic (17), die net haar gymnasiumdiploma heeft gehaald, een goede. In de zomer publiceerde ze haar boek De Black Box Democratie, de naam van het ‘zelflerende politieke systeem’ dat zij bedacht om het ‘profileren om het profileren’ door politici te doen stoppen, tegenstellingen te overbruggen en het bestuur efficiënter en eerlijker te maken.

De van oorsprong Koerdisch-Turkse Bilgic weet van dichtbij hoe het is om slachtoffer te zijn van polarisatie en onvrijheid: zij en haar gezin vluchtten om die reden van Turkije naar Nederland. Na de militaire staatsgreep van 1997 trok Turkije de seculiere touwtjes nog strakker aan en haar gelovige ouders raakten in de problemen. ‘Mijn moeder droeg een hoofddoek en mocht niet verder studeren’, vertelt Bilgic. ‘Het was: of haar hoofddoek afdoen of stoppen met studeren. Zij koos voor het laatste.’ Haar vader, die voor een islamitisch tijdschrift werkte, vluchtte in 2002 naar Nederland. De rest van het gezin volgde in 2004.

De ironie wil dat Erdogan sinds die tijd aan de macht is in Turkije en de islam volop de ruimte geeft. De seculieren zijn er voorlopig uitgespeeld. Dit, terwijl in het aankomstland van het gezin-Bilgic een koppige VVD’er in 2004 als enige van zijn fractie tegen toetreding van Turkije tot de EU wilde stemmen, uit onvrede de Groep Wilders oprichtte en met zijn PVV het rechts-radicale populisme in Nederland een enorme slinger wist te geven.

Onder invloed van het veranderde debat in Nederland is de publieke opinie in deze vijftien jaar minder islamvriendelijk geworden: inmiddels ziet 62 procent van de Nederlanders de islam juist als een bedreiging, meldde het Sociaal Cultureel Planbureau in 2019. Maar Bilgic is niet bang voor de populisten en wil hen juist méér de ruimte geven in de democratie, schrijft ze in haar boek. De Kanttekening vroeg haar waarom zij dit vindt, wat zij ziet misgaan in het huidige systeem en hoe haar ‘voor-ieder-wat-wils-systeem’ van de Black Box Democratie daar een oplossing voor kan zijn.

Je begint je boek met een quote van Geert Wilders. Die beweerde tijdens de vluchtelingencrisis in 2015 dat de meeste Nederlanders de grenzen willen sluiten. Wilders sprak toen van een ‘nepparlement’. Waarom haal je deze uitspraak aan?

‘Het feit dat Wilders zoveel populariteit geniet, zegt ook iets over de hoeveelheid mensen die achter deze uitspraak staan. Niet alleen hij krijgt veel steun, Forum voor Democratie inmiddels ook. En waarom? Heeft die ontevredenheid misschien iets te maken met ons politieke systeem?’

Een deel van Nederland ziet permanent een legitimiteitscrisis, een ander deel niet, schrijf je. Heeft dat eerste deel – vooral aanhangers van PVV, FvD en SP – niet gewoon pech?

‘In mijn boek zoek ik naar een middenweg. Als je tegen de ene groep zegt: je hebt gewoon hartstikke pech, het is zoals het is, dan blijft die permanent ontevreden. Maar in een voor-ieder-wat-wils-systeem, waarbij beide kanten enigszins tevreden worden gesteld, kun je de ontevredenheid een stukje doen afnemen.

‘Populisme wordt in de media vaak afgeschilderd als ongewenst. Maar hoe zorgen we ervoor dat die mensen in de democratie ook de ruimte krijgen? Dat betekent niet per se dat we alles dat door populisten wordt gezegd ook meteen klakkeloos moeten volgen. Maar ik vind wel dat we een open gesprek met hen aan kunnen gaan – zonder dat beide kanten elkaar een leugenaar noemen.’

En wat nu als bepaalde partijen soms wat antidemocratische trekjes vertonen?

‘Dat is de paradox van de democratie: iedereen erbij betrekken, ook al vormt diegene een gevaar voor de democratie. En dat is wel iets wat we moeten accepteren, als we er vanuit gaan dat een democratie echt een ‘regering van het volk’ is.’

‘Populisme wordt in de media vaak afgeschilderd als ongewenst. Maar hoe zorgen we ervoor dat die mensen in de democratie ook de ruimte krijgen?’

Vind jij Nederland niet democratisch genoeg ?

‘Ik denk dat Nederland ook andere mogelijkheden zou kunnen kiezen om de democratie vorm te geven. Op die manier kunnen we namelijk meer mensen betrekken en de ontevredenheid onder een deel van de burgers verminderen.’

We kunnen al op heel veel partijen kiezen.

‘We kiezen partijen, maar geen beleidsvoorstellen. We zeggen eigenlijk tegen onze politici: ‘Je kunt vier jaar besluiten voor mij nemen.’ Democratie is in theorie een rationeel proces van afwegingen en partijen die belangen behartigen, maar in de praktijk niet. Je zag bijvoorbeeld bij die hoofdelijke stemming over de zorgsalarissen dat Wilders dacht: ‘Goh, een deel van de coalitie is op vakantie, nu kan ik lekker mijn slag slaan.’ Dan besef je hoe gevaarlijk het is dat onze politici voorstellen in zo’n momentopname kunnen laten accepteren of afwijzen. Ik zou dan denken: ga echt rationeel het gesprek aan, overweeg alle pro’s en contra’s  en wat voor de samenleving het beste is. Nu was het vooral een politiek spelletje.’

Burgers hebben te weinig grip op dat spelletje?

‘In het huidige systeem worden politici gemotiveerd – misschien zelfs gedwongen – om te profileren om het profileren, om zelf aan populariteit te winnen en niet per se te denken aan wat het beste is voor de samenleving, wat burgers er eigenlijk van denken. Het politiek systeem is nu als een partijtje touwtje trekken, waarbij het doel is om de tegenpartij over de streep te trekken: op het moment dat je ziet dat de ander even wat zwakker is, dan trek je keihard.

‘In 2014 stapte VVD’er Frans Weekers op als staatssecretaris van Financiën na een affaire bij de Belastingdienst. In 2019 deed D66’er Menno Snel hetzelfde. Je ziet patronen die terugkeren, en het maakt daarbij niet uit welke partij er aan de macht is. Het gaat in de politiek nu om het spel, waardoor structurele oplossingen niet of bijna niet mogelijk zijn.’

Maar is een aspect van democratie niet dat politici een extra trigger hebben om ‘het goede’ proberen te doen, juist omdat ze anders afgestraft kunnen worden – zoals bij Weekers en Snel uiteindelijk gebeurde?

‘Van stemmen zonder last en ruggespraak is in de praktijk amper sprake. Je hebt als politicus een grote last van je achterban, media, partijdruk. Dus hoeveel ruimte hebben politici om echt goede overwegingen te maken? Partijen zijn in het huidige systeem pas goed als ze goed worden gevónden. Daardoor denken partijen: ‘Hoe word ik afgeschilderd in de media, hoe kan ik mezelf profileren?’ Maar een partij moet gewoon de ruimte krijgen om zo goed mogelijk haar best te doen, de democratie te dienen – niet om zoveel mogelijk populariteit te winnen.’

‘Het gaat in de politiek nu om het spel, waardoor structurele oplossingen niet of bijna niet mogelijk zijn’

Democratie is toch ook juist dat we met verkiezingen bepalen wat de populairste partijen zijn?

‘Verkiezingen zijn natuurlijk ook maar een recent verschijnsel; de democratie bestaat langer dan verkiezingen. Ik zeg niet dat verkiezingen slecht zijn, en misschien komen we er met een andere wijziging dan ik voorstel er ook wel. In mijn boek schets ik maar één systeem.’

Dat systeem van de Black Box Democratie kent drie hoofdorganen: een Beleidskamer van experts die wetsvoorstellen kunnen indienen, een Volkskamer van burgers die wetsvoorstellen kunnen aannemen en het kabinet. Wie er precies in beide Kamers zitting zullen nemen, wordt bepaald door loting. Bij de Beleidskamer gebeurt deze loting uit een pool van experts en ervaringsdeskundigen, bij de Volkskamer maken alle stemgerechtigde burgers kans.

Alle burgers kunnen sowieso nog steeds stemmen: niet meer op partijen maar op een aantal onderwerpen die ze belangrijk vinden, zoals ‘religie’, ‘klimaat’ of ‘onderwijs’. De per thema ingelote experts zullen zich vervolgens aan een fractie binden en zich over deze onderwerpen buigen, waarna ze bijvoorbeeld als de fractie ‘religie’ gezamenlijk wetsvoorstellen kunnen indienen. De ingelote burgers in de Volkskamer kunnen deze voorstellen vervolgens aannemen of verwerpen.

‘De Black Box Democratie is zowel direct als vertegenwoordigend, om beide kanten tevreden te stellen. Ik probeer legitimiteit en efficiëntie met elkaar in balans te houden’, zegt Bilgic.  In beide Kamers vormt niet argumentatie, maar deliberatie het sleutelwoord. De vertegenwoordigers houden een open blik aan en de gesprekken zijn gericht op consensus. De voorzitter moet hierop toezien. En steeds weer wordt er geëvalueerd: hoe kunnen we de volgende keer het gesprek beter doen verlopen? Bilgic voegt toe dat we de Black Box Democratie niet per se letterlijk hoeven te nemen: een variant kan er al komen door een mentaliteitsomslag.

Bilgic: ‘Waar het om draait is een soort mentaliteit als fundament voor de democratie: dat we continue de black box van ons democratisch vliegtuig openen en alle fouten belichten. We moeten ten allen tijde flexibel zijn, zo nodig ook om het systeem aan te passen. Waar en hoe is het misgegaan en hoe kunnen we vooruit, zonder dat er een staatssecretaris van Financiën hoeft op te stappen, zonder dat een politicus beschuldigd wordt of er een ad-hominem-aanval moet plaatsvinden? Maar vooral: hoe kunnen we hier van leren? Nu lijkt het vooral een systeem van afstraffing en profileren. Dat probeer ik er in mijn systeem uit te filteren, zodat we in plaats daarvan op zoek kunnen naar structurele oplossingen.’

Reflexiviteit, flexibiliteit en vooruitkijken: vaardigheden die het parlement volgens Bilgic goed kan gebruiken. Haar systeem voegt daar nog een ander ingrediënt aan toe: meer democratie. ‘Een tweede aspect aan de Black Box Democratie is dat het volk meer zeggenschap krijgt. We moeten het volk niet eens in de vier jaar een hokje laten invullen, maar beschouwen als rationele burgers die deel kunnen nemen aan de democratie.’

Staat met jouw idee van loting juist niet bijna iedereen buitenspel in de Black Box Democratie? Weinigen zullen het geluk hebben om ingeloot te worden – en dus in een van de Kamers te mogen zitten.

‘Het is maar de vraag hoe snel je tegenwoordig in de Kamer komt. En in de Black Box Democratie kunnen burgers nog steeds stemmen op onderwerpen. Ze kunnen de Kamer ook via andere wegen bereiken, zoals via het inzenden van betogen; die moeten door de Kamer worden bestudeerd voordat er een definitief oordeel komt. Dit zorgt, alles bij elkaar genomen, niet voor minder maar voor meer zeggenschap voor burgers.’

Stel ik stem op het onderwerp ‘religie’, omdat ik zogenaamd wil dat alle religie uit Nederland verdwijnt. En iemand anders die juist meer ruimte wil voor religie stemt op hetzelfde onderwerp. Hoe hebben wij dan nog grip op wat er met mijn stem gebeurt?

‘Een heel diverse scala aan mensen, zowel mensen die pro-religie zijn als Geert Wilders-achtige types, komen door die loting. Die mensen moeten samen een beleidsvoorstel voorleggen, dan moet een tweede beleidsorgaan er nog over stemmen. En burgers die denken: het mag alsnog wel wat seculierder, die kunnen ook brieven inzenden. Dus er zijn allerlei checks and balances in de Black Box Democratie waardoor alle richtingen en visies moeten worden meegewogen.’

‘We moeten het volk niet eens in de vier jaar een hokje laten invullen, maar beschouwen als rationele burgers die deel kunnen nemen aan de democratie’

Houdt rechts-populisme in dit systeem niet gewoon op te bestaan? Rechts-populisme gedijt bij sterke leiders en onvrede onder burgers. Maar in de Black Box Democratie zijn burgers al de baas, is alles in overleg en de polarisatie verdwenen.

‘Polarisatie is nog steeds wel mogelijk, maar polariseren om aan populariteit te winnen dooft in mijn systeem inderdaad een beetje uit. In de Beleidskamer is het heel erg gericht op een socratisch gesprek, geleid door een voorzitter. Dat gaat heel rationeel, al is er heus wel ruimte voor emoties.

‘Het gaat er in de Black Box Democratie om dat het geen geschreeuw wordt waarbij niemand elkaar hoort, maar dat achterhaald wordt hoe het gesprek ging en wat er beter kon. In mijn systeem kunnen populisten dat soort dingen ook aankaarten. Iedereen is welkom in dit systeem, alle opvattingen zijn welkom. Dat betekent wel dat er ook geluisterd moet worden naar alle opvattingen.’

Is een beetje polarisatie niet juist goed als uitlaatklep voor boze burgers? Bij ons vertegenwoordigen met name Thierry Baudet en Geert Wilders deze boze burger, maar zij hebben zich toch al onmogelijk gemaakt bij de rest van de partijen. Daardoor kunnen ze niet in een coalitie komen en dus ook geen brokken maken.

‘Als ze er daadwerkelijk maar voor spek en bonen bij zitten, dan zit daar sowieso al een probleem qua democratische vertegenwoordiging. Ik denk bovendien dat we met die uitlaatklep wat meer moeten doen dan enkel de woede eruit te laten. Waarom zijn mensen woedend? Wat gaat er achter die woede schuil? Kunnen we dat oplossen, naar een middenweg toe?’

Het beroep van politicus komt in jouw systeem te vervallen, toch? Moeten Jesse Klaver en Thierry Baudet straks niet een andere baan zoeken?

‘Nee, niet per se. Voor mensen met dezelfde opvattingen als Klaver en Baudet is nog steeds ruimte. Het enige verschil is dat ze zich niet meer kunnen profileren omwille van hun populariteit.’

Je schrijft dat de huidige journalistiek ook een schaduwzijde kent: politici kunnen door de pers bijvoorbeeld gestimuleerd worden om zich te ‘profileren om het profileren’. Maar is dit niet gewoon hoe de media werken?

‘Dat vind ik makkelijk om te zeggen. Ik vind het belangrijk dat het gesprek wordt aangegaan met politici, burgers en de media over wat voor media we willen. Je hoort ook wel eens over de Nieuwspoortcode, of dat politici iets lekken in ruil voor een avondje Op1 – hoe transparant zijn zulke media dan werkelijk? Hoe objectief zijn de media eigenlijk?

‘Ik wil de media niets opleggen, maar ik vind het wel belangrijk om na te gaan of mensen momenteel tevreden zijn over de rol van de media in de maatschappij. Als bijvoorbeeld de actiegroep Viruswaanzin en sommige politici roepen dat de media niet objectief zijn, vind ik het wel zinvol om na te gaan waar dan de schoen eventueel knelt.’

‘Ik vind het belangrijk dat het gesprek wordt aangegaan met politici, burgers en de media over wat voor media we willen’

Je bent zeventien jaar en hebt al een boek geschreven. Je lijkt in de wieg gelegd om mee te doen aan het maatschappelijk debat.

‘Het maatschappelijk debat vind ik zeker interessant en belangrijk. Maar het zou ook goed kunnen dat ik meer in de richting ga van de psychologie – wat ik ga studeren – of de filosofie. Ik ben ook aan het denken over een tweede boek, over mijn integratie hier in Nederland.’

Daar zit wel een verhaal in, denk je?

‘Dat moet nog blijken. Ik wil in elk geval een verhaal creëren zonder keihard iets te stellen of te generaliseren. Natuurlijk heb ik ook wel eens iets negatiefs meegemaakt, bijvoorbeeld dat iemand in Amsterdam op me spuugde omdat ik een hoofddoek draag. Maar ik vind het wel heel hard om dan te zeggen: jullie Nederlanders zijn dit of dat. Ik ben hier opgegroeid, dus ik vereenzelvig me ook als Nederlander. En dat betekent dat ik moet investeren in mijn toekomst hier in Nederland, zonder mensen in hokjes te stoppen of als vijanden te beschouwen.

‘Ik wil niet de slachtofferrol innemen, net zo min dat Nederland de slachtofferrol verdient. Ik denk dat zo’n houding niets oplost. Ik wil het integratieproces gewoon laten zien zoals het is, en via mijn persoonlijke verhaal dat menselijke gezicht laten zien. Integreren is geen rechte lijn: het is vallen en opstaan; soms is het alleen maar vallen.’

Kun je een voorbeeld geven?

‘In 2017 waren er diplomatieke spanningen tussen Turkije en Nederland. Toen hoorde je erg veel terugkomen dat de meerderheid van de Turkse Nederlanders hier ‘de lange arm van Erdogan’ zou vormen, ongeïntegreerd zouden zijn en terug zouden willen. Ook ik kreeg hierom veel negatieve reacties, zonder dat mensen mij echt kenden. Ik vond het allemaal maar makkelijk gezegd. Er zijn ook heel veel mensen al jarenlang aan het strijden om hier hun plekje te bemachtigen, te investeren in de toekomst hier.

‘Ik ga, al met al, proberen alles een beetje te nuanceren. Maar dit alles staat nog in de kinderschoenen, haha.’