Judit Neurink woonde tien jaar in Irak, waar ze werkte als correspondent voor onder meer Trouw. Onlangs verhuisde ze naar Griekenland. ‘Ik heb geen hoop, als ik eerlijk ben. Daarom ben ik ook weggegaan.’

Journalist Judit Neurink pakte in 2008 haar koffers in en vloog naar Irak, waar ze een trainingscentrum voor journalisten opzette. Tijdens haar ruim tien jaar durende verblijf in Irak maakte ze een heleboel zaken mee: de wederopbouw van Irak na de Amerikaanse invasie van 2003, de opkomst en ondergang van ISIS en de sektarische spanningen in het land, die niet zelden tot explosie komen.

Over haar verblijf in Irak schreef Neurink het boek Geweld is nooit ver weg, dat begin dit jaar uitkwam bij uitgeverij Jurgen Maas. De Kanttekening sprak met Neurink over haar jaren in Irak en haar boek. Is het land feitelijk niet een vazal van Iran geworden? Zal ISIS weer terugkeren? Is Nederland herstelbetalingen schuldig voor de bommen op Hawija, die zeventig Irakese burgers het leven kostten? En is er nog wel hoop voor dit door geweld en corruptie geteisterde land?

U bent tien jaar verslaggever in Irak geweest. Wat voor land trof u toen aan toen u aankwam?

‘In 2008 vertrok ik. Het was een tijd van wederopbouw. In 2003 was Saddam Hoessein verdreven en er was in de tussentijd nog een korte burgeroorlog geweest, maar de mensen hadden weer hoop, een positief gevoel. In Noord-Irak, in de gebieden waar de Koerden de baas waren, ging het heel goed. Er werd veel gebouwd, er was meer te koop in de winkels, de economische groei bedroeg een jaar zelfs tien procent.’

U bent naar Irak gegaan om een trainingscentrum voor journalisten op te zetten, zo vertelt u in uw boek. Hoe ging dat?

‘Toen ik het leidde ging het eigenlijk best wel goed. We deden zeventig projecten per jaar. We haalden ook veel subsidie op. Maar we liepen helaas wel tegen grenzen aan. Ik wilde echt onafhankelijke journalistiek, maar in Irak zaten veel mensen hier niet op te wachten. Zij waren van de partijmedia, die het geluid van hun partij vertolken. Maar het centrum is uiteindelijk mislukt omdat mijn opvolgster er een zootje van maakte.’

Wat deed zij precies fout?

‘Haar eerste actie was om mij buiten de deur zetten. Ik was niet meer welkom. Ook stuurde ze mensen die met mij contact hadden de laan uit. De nieuwe mensen die ze aannam hadden geen ervaring, geen contacten. Ze wisten niet hoe ze subsidies moesten binnenhalen. Na een jaar was het geld op en viel het doek voor het centrum.’

Al uw werk was voor niets?

‘Tegenwoordig bestaat het centrum weer, maar in kleinere vorm. Een Koerdische journalist en docent met wie ik toen goed samenwerkte heeft het werk weer opgepakt. Hij vraagt met succes subsidies aan voor journalistieke projecten. Maar het is veel kleiner dan het ooit was.’

Het land lijkt eenzelfde pad te hebben afgelegd. Is Irak niet enorm achteruitgegaan in de afgelopen tien jaar?

‘Alles is anders. Dat komt door de opkomst van ISIS. De terreurbeweging bezette een derde van Irak, maar de desastreuze gevolgen van ISIS waren in heel het land voelbaar. Dankzij ISIS kwam Irak in een economische crisis terecht en raakten veel mensen werkloos. Maar ook de hoop werd de grond ingeboord. Een van de werktitels van mijn boek was Kapotgeschoten hoop. Want van de positieve sfeer van 2008 is niets meer over. Irakezen zijn doodsbang dat ISIS weer zal terugkeren. En de verdeeldheid tussen de verschillende etnische en religieuze groepen in het land is alleen maar groter geworden.’

Hoe zit het met die verdeeldheid?

‘Die loopt langs etnische en religieuze lijnen. In etnische zin heb je Koerden, Arabieren en Turkmenen. Op religieus vlak zijn er soennieten en sjiieten, maar ook kleinere religieuze minderheden als Jezidi’s en christenen. De Amerikanen hebben in 2003 deze verdeeldheid geïnstitutionaliseerd door uit te gaan van het Libanese model van democratie, waarbij politieke posten verdeeld worden tussen leden van etnische en religieuze groepen. Daardoor werd de corruptie versterkt: mensen proberen via hun eigen groepen hogerop te komen of loyaliteit te kopen.

Een andere belangrijke kloof is die tussen de haves en have nots. Een groot gedeelte van de Irakese bevolking heeft niets. De jongeren, die 60 procent van de bevolking uitmaken, hebben nauwelijks perspectief. Vandaar ook dat eind 2019 de Tuk-revolutie uitbrak, waarbij Iraakse jongeren zeggenschap over hun toekomst proberen af te dwingen. Deze opstand zal – zo vermoed ik – dankzij de sterke repressie door de overheid niet slagen.’

‘Irak wordt nu opgebouwd door mensen met een trauma in hun DNA’

Wat is het grootste probleem waarmee Irak kampt? Het geweld? De corruptie?

‘De combinatie van corruptie en geweld. Ik moest dit boek schrijven om de problematiek goed neer te zetten. Omdat de politiek via etnische en religieuze lijnen loopt willen mensen hun eigen mensen in het kabinet, maar dit zorgt ervoor dat het corrupte systeem in stand blijft.

Het structurele geweld waar Irak mee kampt zorgt voor een groot collectief trauma. Mensen geven dit ook door aan hun kinderen. Irak wordt nu opgebouwd door mensen met een trauma in hun DNA. Eigenlijk zouden al die mensen therapie moeten krijgen, maar daar staat bijna niemand voor open. Het past niet bij de machocultuur. Niet weinig Irakezen zijn bang om voor mietjes te worden versleten.’

Ondertussen heeft buurland Iran een grote vinger in de pap gekregen. Is Irak nog wel een soeverein land?

‘Het klopt dat Iran nu heel veel invloed op Irak heeft. Iran betaalt de wapens van milities, koopt Irakese politici om, maar ook politieke partijen krijgen geld van Teheran. Iran bepaalt daarnaast wie de minister-president wordt en heeft een vinger in de pap bij het aanstellen van ministers. Heel veel projecten worden door Iraanse bedrijven uitgevoerd. Dit is vaak ook ten nadele van Irak, want om een elektriciteitscentrale draaiende te houden worden er gasbuizen aangelegd naar Iran, terwijl er in Irak gas genoeg is. Corrupte politici beletten dat Irak een gezonde overheidsdienst krijgt.

De economische invloed van Iran is ook heel groot. Kijk bijvoorbeeld naar de vele in Iran gebouwde auto’s die door Bagdad rijden. En doordat Iraanse landbouwproducten gedumpt worden op de Iraakse markt gaan Iraakse boeren failliet. Ze kunnen de concurrentie niet aan.’

En de Amerikanen dan? Die hebben toch ook nog steeds veel in de melk te brokkelen?

‘Dat klopt. Sommige Irakezen op hoge posten hebben in de Verenigde Staten gestudeerd en zijn pro-Amerika. Maar het is breder. Veel mensen realiseren zich dat de Amerikanen nodig zijn als balans, omdat de Iraanse invloed anders te groot wordt. Daarnaast heeft Irak de Verenigde Staten nodig om ISIS te bestrijden. ISIS lijkt verslagen, maar de kans op een ISIS 2.0 is echt heel groot.’

Waarom denkt u dat?

‘Dat denkt bijna iedereen in Irak. Niet iedereen van ISIS is opgepakt. Veel ISIS-strijders zijn naar Syrië gevlucht. Daarnaast is ISIS een wereldwijde beweging geworden, na de val van het kalifaat. Op dit moment zitten familieleden van ISIS-strijders in kampen. Ook al was je vroeger niet voor ISIS, deze akelige situatie zorgt ervoor dat mensen kunnen radicaliseren.’

Helpt Erdogan ISIS niet feitelijk een handje? Denk aan wat er nu in Idlib in Noord-Syrië gebeurt. Maar journalisten en onderzoekers berichtten eerder ook over geheime wapentransporten en dat ISIS-strijders in Turkije medische zorg kregen.

‘Dat klopt. ISIS is nog steeds in Syrië en pleegt aanslagen, maar daar hoor je niemand over. Alle aandacht gaat nu uit naar Erdogan en wat hij met Poetin en Assad in Syrië aan het doen is. Overigens bevinden zich onder de pro-Turkse Syrische rebellen nogal wat voormalige ISIS-strijders.’

U heeft de opkomst en ondergang van ISIS meegemaakt. Hoe kon ISIS in korte tijd zo succesvol worden?

‘Het ontstaan van ISIS heeft alles te maken met de frustratie van de soennieten. Toen in 2003 de Amerikanen Irak bezetten kregen de sjiieten en de Koerden de macht. Soennieten werden als aanhangers van Saddam gezien, ook als ze dat niet waren. De Amerikanen maakten daarnaast een grote fout door oud-leden van de Baath-partij, de partij van Saddam, in de ban te doen en het Irakese leger te ontbinden. Lang niet iedereen van de Baath-partij was een Saddam-aanhanger: het lidmaatschap van de partij was een van de weinige manieren om maatschappelijk hogerop te komen.

Soennieten voelden zich dus gediscrimineerd en achtergesteld, maar de regering negeerde deze protesten. Dit schiep een vruchtbare grond voor ISIS. Toen ISIS in 2014 de macht greep in grote delen van Irak, werd dit door sommigen gezien als een soennitische revolutie. De gemarginaliseerde soennieten zouden de macht weer terugkrijgen in Bagdad.

Al gauw bleek echter dat ISIS geen regime was dat de soennieten de macht teruggaf, maar een extremistisch religieus regime dat een zeer strikte interpretatie van de islam voorstond. Ook voor soennieten was het leven onder ISIS-bewind geen pretje, want wie niet voor honderd procent achter het regime stond kon zijn verzet betalen met zijn leven. De sjiieten, Koerden en Amerikanen die ISIS versloegen werden ook door veel soennieten als bevrijders gezien.’

In uw boek schrijft u ook over de massamoorden op de Jezidi’s. Was het doel van ISIS echt om de Jezidi’s en Assyrische christenen uit te roeien? Of ligt het toch wat ingewikkelder wat betreft die genocidale intentie?

‘ISIS baseert zich op de begintijd van de islam, de tijd van de Profeet en de eerste vier kaliefen. In die tijd werden de mannen van een vijandelijke stam vermoord, en werden de vrouwen en kinderen tot slaaf gemaakt. Dat was in die tijd normaal, dat deden andere volkeren ook. ISIS heeft 1.400 jaar later deze oude gewoonten weer nieuw leven ingeblazen. De Jezidi’s hangen een pre-islamitisch geloof aan: toen de islam het Midden-Oosten veroverde zijn zij ‘vergeten’. ISIS wilde de Jezidi’s met geweld bekeren. Het was de keuze tussen de islam of de dood.

Voor christenen als de Assyriërs golden andere regels. Zij zouden, als ‘mensen van het boek’, beschermd worden als ze een speciale belasting betaalden. Veel christenen besloten echter hun koffers te pakken, omdat ze ISIS niet vertrouwden. Ten tijde van het kalifaat waren er veel spookverhalen over christelijke slavinnen in ISIS-gebied, maar hiervoor was en is geen enkel bewijs. Het blijkt dat ISIS de christenen gewoon als dhimmi’s behandelde, zoals de islam dat voorschrijft.

Wie het wel echt moeilijk hadden waren de sjiieten, die als afvalligen worden beschouwd door ISIS. Sjiitische vrouwen en kinderen zijn door ISIS ontvoerd en in slavernij gevoerd, veel mannen zijn vermoord. Maar omdat sjiieten zich hiervoor schamen weten we over hun leed veel minder. Overigens zijn nog niet alle sjiitische vrouwen en kinderen die vermist waren teruggevonden. Sommigen zitten nog verborgen binnen ISIS-families in de vluchtelingenkampen.’

‘Veel Irakezen verlangen nu terug naar Saddam Hoessein’

Moeten we Nederland ISIS-strijders in Nederland berechten of via een internationaal tribunaal?

‘In Nederland berechten lijkt mij de meest realistische oplossing. Ik ben erg voor een internationaal tribunaal, maar ik denk niet dat zo’n tribunaal er zal komen. Dus moeten landen hun eigen mensen terugnemen. Anders zadel je de slachtoffers, de mensen in Irak en Syrië, op met de problemen.’

Bent u niet bang dat ISIS-strijders niet veel te lage straffen krijgen omdat hun misdaden moeilijk te bewijzen zijn en Nederland – in vergelijking met Irak – een zeer progressief rechtsstelsel heeft?

‘We moeten desnoods onze wetten aanpassen om ISIS-strijders te berechten.’

Maar we kennen het juridische principe nulla poena sine lege – geen straf zonder strafbaar feit. Als iets niet strafbaar is toen de misdaad werd gepleegd, kunnen we niet met terugwerkende kracht mensen daarvoor veroordelen, toch?

‘Dat klopt, maar we moeten wel vaart maken om zulke wetten te maken. Er zijn wel degelijk strafbare feiten gepleegd, zoals de ontvoering en het als slaaf houden van Jezidi-vrouwen en kinderen. En vrouwen hebben met hun rol op de achtergrond het voor mannen mogelijk gemaakt om te vechten.’

En wat moet er gebeuren met ISIS-vrouwen?

‘Onder de vrouwen in de kampen in Irak zitten ook veel buitenlandse vrouwen, die propageren dat ISIS weer zal terugkeren. Die vrouwen moet je apart opsluiten, zodat het niet meer mogelijk is dat ze hun gestook voortzetten.’

Maar na een tijdje zijn deze mannen en vrouwen weer vrij. Wat dan? 

‘Overheden moeten echt werken maken van een deradicaliseringsprogramma. Vanzelfsprekend zal niet honderd procent deradicaliseren, maar het helpt wel. Westerse overheden hebben te gemakkelijk – en foutief – gedacht: laat ze maar doodvechten. Maar ISIS-gangers leven nog. En nu hebben we de verantwoordelijkheid om ze daar weg te halen. Helemaal de kinderen.’

Het begint tegenwoordig steeds meer bon ton te worden om het Westen de schuld te geven van de opkomst van ISIS. Het Westen zou dankzij de invasie van Irak in 2003, door Nederland politiek gesteund, verantwoordelijk zijn voor alles wat er mis is gegaan in Irak.

‘Belangrijker dan de invasie zelf zijn de grote fouten die de Amerikanen daarna gemaakt hebben, zoals het ontbinden van het leger, de manier waarop het politieke systeem werd ingericht en het ontslaan van mensen die lid waren van de Baath-partij. De fouten die er zijn gemaakt hebben mede geleid tot het ontstaan van ISIS. Maar het is te gemakkelijk om te stellen dat er van 2003 een rechte lijn naar ISIS loopt.’

‘Woede en frustratie over het Nederlandse bombardement versterken de cirkels van geweld’

Moet Nederland aan Irak herstelbetalingen doen vanwege de bommen in 2015 op Hawija, die aan zeventig burgers het leven hebben gekost?

‘Daar ben ik geweest. Ik heb de slachtoffers gesproken. Ze houden hun hand op, ze willen compensatie. Ook omdat ze geen compensatie van de Iraakse overheid krijgen. Overigens verwacht ik niet dat Nederland dat zomaar doet, want dan gaan de Irakezen ook bij andere landen langs, en dan krijgen we schadeclaims die tot in de miljarden lopen.

Op dit moment is Liesbeth Zegveld van het Amsterdamse advocatenbureau Prakken d’Oliveira bezig met de voorbereiding van een rechtszaak tegen de Nederlandse staat over Hawija. Misschien kan de Nederlandse overheid dit voor zijn, door de nabestaanden nu al een vorm van compensatie te bieden.

Ik vind dat er iets gecompenseerd moet worden, want woede en frustratie over het Nederlandse bombardement versterken de cirkels van geweld. Ik denk dat je het beste indirect, via NGO’s, wat voor de nabestaanden betekenen kan. Compensatie bieden via de Irakese overheid lijkt mij geen goed idee, omdat een deel van het geld dan in de zakken van corruptie overheidsdienaren verdwijnt.’

De corruptie in Irak is endemisch, zo blijkt uit uw boek. Hebben Irakezen nog wel vertrouwen in hun politici?

‘Nauwelijks. Je ziet dit ook bij de lage opkomst bij de verkiezingen. De laatste keer was die nog geen vijftig procent. Maar ondanks protesten blijft het systeem. Dankzij de Tuk-revolutie heeft een minister-president het veld moeten ruimen, maar het systeem is te hardnekkig. De nieuwe minister-president probeert nieuwe ministers aan te stellen die geen banden hebben met de gevestigde politieke partijen, maar ik geef hem weinig kans. Hij heeft zich inmiddels teruggetrokken: het is hem niet gelukt een regering te vormen.’

Veel Irakezen verlangen nu terug naar Saddam Hoessein. Hij was weliswaar een dictator, maar er was stabiliteit in het land. De corruptie was lang niet zo erg als nu. Overigens nam de corruptie aan het einde van zijn bewind wel toe, wat het gevolg was van de economische sancties tegen Irak. Saddam gaf zijn ambtenaren meer vrijheid om hun inkomen via andere kanalen aan te vullen. In de tijd van de sancties is ook de oliesmokkel begonnen.’

Zal er ooit een einde komen aan de alomtegenwoordige corruptie en de spiraal van geweld? Is er hoop voor het land?

‘Ik heb geen hoop, als ik eerlijk ben. Daarom ben ik ook weggegaan. Ik zie Irak steeds meer uit elkaar vallen. Er komt denk ik een moment dat alles uit elkaar valt. De Tuk-revolutie lijkt op een mislukking uit te lopen, vanwege de keiharde repressie door de overheid. Maar de problemen worden niet opgelost, dus er komen volgend jaar of later weer nieuwe protesten.’

Is er dan niets positiefs te melden? Een heel klein lichtpuntje misschien?

‘Misschien toch wel. Irakezen zijn heel gastvrij. Ik heb bijvoorbeeld erg gewaardeerd hoe je altijd wordt uitgenodigd voor de maaltijd. Maar wat vooral indruk maakte op mij was hoe de Irakezen, ondanks alle moeilijkheden waarmee ze geconfronteerd worden, toch hun hoofd boven water weten te houden, weten te overleven. Daar heb ik diepe bewondering voor.’