‘De trend is redelijk consistent. De inhoud kent meestal een historische continuïteit: het creëren van een gezamenlijke tegenstander om mensen te verenigen achter een doel’, zegt Peter Burger over nepnieuws.

Peter Burger (Rotterdam, 1961) doet sinds 1990 onderzoek naar nepnieuws en broodjeaapverhalen, in vakterm aangeduid als (moderne) sagen. Hij is docent en onderzoeker aan de Universiteit Leiden. Hij is supervisor van het fact-check-project Nieuwscheckers en doceert wetenschapsjournalistiek en brongebruik. In 2014 promoveerde hij op een onderzoek naar verhalen over misdaad in kranten en online discussies: Monsterlijke verhalen: misdaadsagen in het nieuws en op webforums als retorische constructies. De Kanttekening sprak hem over verschillende aspecten van nepnieuws en broodjeaapverhalen.

Als het om broodjeaapverhalen en nepnieuws gaat, leven we in spannende tijden. Gouden tijden voor u.
‘Zeker. Ik volg de ontwikkelingen rond nepnieuws met grote belangstelling. Waar ik voorheen vooral journalistieke verhalen natrok op echtheid, zie je nu de trend ontstaan dat politici óók nieuws gaan maken door verhalen te verspreiden. Vroeger had je de zendtijd voor politieke partijen, waar je je zegje mocht doen. Nu heb je die nog steeds, maar niemand kijkt meer naar die wat oubollige manier van presenteren. Je kunt, met de middelen van nu, een eigen gemeenschap opbouwen via Facebook of Twitter en dat gebeurt dan ook. De optimist in mij zegt dan ook dat we in de beste tijd ooit leven als het aankomt op het vinden van informatie. Iedereen met een internetaansluiting kan de meest geweldige wetenschappelijke publicaties downloaden of verhalen vertalen. Het is goedkoop, gemakkelijk en snel. En je kunt snel verhalen verspreiden, voor politici niet onbelangrijk. Onderzoeksgroepen zoals Bellingcat, die zulke middelen journalistiek gebruiken om zaken boven tafel te krijgen, profiteren ook van deze ontwikkeling.’

Wat zegt de pessimist in u over de beschikbaarheid van die berg informatie?
‘Facebook verzamelt natuurlijk heel veel persoonlijke informatie voor marketingdoeleinden. Zo kun je groepen met specifieke boodschappen bereiken. Dat wordt ook door politieke partijen gebruikt tijdens campagnes. Uit onderzoek blijkt overigens dat de bemoeienis van Rusland tijdens de presidentiële campagne in de Verenigde Staten amper invloed heeft gehad op de uitslag. Los daarvan is het natuurlijk zeer onwenselijk dat je als land bij een ander land dit soort dingen doet. In Nederland willen we ook niet dat Iran of Turkije invloed uitoefent op onze media, in welke vorm dan ook.’

Heeft nepnieuws een functie in de politiek?
‘Er moet een boodschap verkocht worden. Dit is één van de manieren om dat te doen. Als politicus stel je je op als een expert die veel weet over een bepaald onderwerp. Of je stelt ergens bij te zijn geweest om zo informatie die niet klopt te kunnen slijten als waarheid. Een ander voorbeeld is de toespraak na de MH17-ramp die Frans Timmermans hield over de roof van een trouwring door een lokale soldaat op de ramplocatie. Dat is een eeuwenoud verhaal! Het moet bewijzen dat de dader een barbaar is, om te rechtvaardigen dat je met een leger naar die plek gaat om orde op zaken te stellen. Dat wordt sinds mensenheugenis gebruikt. Misschien heeft hij ooit een soortgelijk verhaal gehoord, dat sluit ik niet uit. Zulke verhalen liggen op een plank in ons collectief geheugen en zijn niet persé onwaar. Het is een sjabloon, dat van tijd tot tijd wordt ingezet. Zoals bij het verhaal over de vrouwen die in Keulen niet werden lastiggevallen door Syrische asielzoekers, zoals eerst beweerd, maar door Noord-Afrikanen. Verkrachting van vrouwen uit de eigen gemeenschap is namelijk ook zo’n terugkerend schrikbeeld. In dit geval bleek het om andere migranten te gaan. CDA-politica Esther de Lange deed enkele jaren geleden een eigen onderzoek naar voedselveiligheid waarvan ze één detail niet had uitgezocht, dat juist door journalisten eruit werd gepikt: inktvisringen zouden van varkensanussen zijn gemaakt, dat bleek onzin.’

Zo blijken er vele varianten van angstbeelden in omloop te zijn, die eens in de zoveel tijd opduiken in een andere hoedanigheid.
‘Een goed voorbeeld daarvan is het verhaal van de vermeende sekskelder onder een pizzeria in Washington. De Clintons zouden er ontvoerde kinderen misbruiken, wat uiteraard volkomen onzin was. Toch werd het gretig ingezet tijdens de presidentiële campagne in de Verenigde Staten, omdat het appelleert aan oeroude angsten, namelijk dat je kinderen iets verschrikkelijks overkomt. Het ging zelfs zo ver dat iemand met een wapen verhaal ging halen ter plekke. Ook in Nederland kennen we zo’n verhaal. In het Drentse dorp Emmer-Compascuum deed twintig jaar geleden het gerucht dat kinderen in een kelder onder een school misbruikt werden. Het bleek allemaal niet waar te zijn. Leden van het Koninklijk Huis die bloed drinken van kinderen, gangenstelsels waar kinderen gevangen zitten – het zijn sjablonen om een verhaal te kunnen vertellen, om een punt te maken. Van tijd tot tijd komen ze weer boven water.’

Wanneer wordt een broodjeaapverhaal schadelijk?
‘Als mensen er naar gaan handelen. In Wijchen werd een ijscoman met een wit busje eens gered door de politie, toen een basisschool een brief liet uitgaan met een waarschuwing voor een man in een wit busje. Dat was gebaseerd op een verhaal van elders; witte busjes zouden door het land rijden om kinderen te ontvoeren. Onder het mom van hetzelfde verhaal werd een wit busje met Oost-Europese arbeiders aangehouden. Doorgaans loopt het met een sisser af, maar in het ergste geval ontstaan er lynchpartijen. Verhalen over toeristen die worden afgetuigd door een menigte, omdat ze ervan verdacht worden kinderen te roven zijn over heel de wereld bekend.’

Hoe ontstaat zo’n lynchpartij? Is daar alleen een sterk verhaal voor nodig?
‘Nee. Het is er wel een onderdeel van, uiteraard. Het begint met een verschil in levensstandaard. Een toerist die in Nederland op vakantie gaat is ongeveer even rijk als wij. Een westerse toerist die in een arm land komt is daar natuurlijk veel rijker dan de lokale bevolking. Als dan ook de rechtsstaat niet zo sterk is ontwikkeld, kan er een cocktail ontstaan die ertoe leidt dat een toerist opeens een doelwit kan zijn. Dat is bijvoorbeeld gebeurd op Madagaskar en in Guatemala. In beide gevallen ging het om geruchten dat lokale kinderen door westerlingen werden ontvoerd. In Guatemala woedde daarvoor een burgeroorlog, in andere Zuid-Amerikaanse landen hadden inwoners te maken met doodseskaders. Dan is de stap naar zo’n conclusie minder groot – er gebeuren immers al extreme dingen om je heen. Zo zien we dat broodjeaapverhalen en nepnieuws op verschillende plekken ter wereld een verschillende uitwerking kunnen hebben.’

Wat is in algemene zin het effect van leugens of halve waarheden op een samenleving?

‘Dat mensen steeds minder geloven wat de media schrijven. Uit onderzoek van de Volkskrant blijkt dat de hype over nepnieuws daaraan bijdraagt. Met de polarisatie van de pers in Nederland valt het echter behoorlijk mee. Het vertrouwen in Nederland in de media is relatief groot en media zitten dichter tegen het politiek midden aan dan in de Verenigde Staten, om maar wat te noemen. De afgelopen jaren is me opgevallen dat in Nederland vooral populistisch-rechts veel valse video’s of gemanipuleerde foto’s inzet. Met name de PVV maakt zich daar schuldig aan. Op links zit het extreme meer in de ideeën, groepen als De Grauwe Eeuw en Antifa grossieren niet in nepnieuws.’

Lijkt het zo of is er nu écht meer nepnieuws? 
‘De hoeveelheid valt bijna onmogelijk te meten, maar uit een recent onderzoek blijkt dat sinds de opkomst van Trump het woord nepnieuws vaker is gebruikt in het nieuws. Wat ook toeneemt is de hoeveelheid gruwelijke berichten, ook in Nederland. Zo kwam ik onlangs op Twitter een foto tegen van een klein meisje met gruwelijke wonden in haar gezicht. Verschrikkelijk. De suggestie werd gewekt dat ze was aangevallen door zwarte Zuid-Afrikanen, maar in werkelijkheid ging het om hondenbeten. Vooral PVV-politici verspreiden al jaren nepfoto’s. Ik heb daar al ongeveer honderd voorbeelden van verzameld. Zelfs als je manieren vindt om nepnieuws snel van internet te verwijderen, zal propaganda gewoon blijven. Als je alleen maar berichten post over moslims die misdaden plegen, ontstaat er al snel een verkeerd beeld.’

Waarom is nepnieuws juist nu zo in opkomst?
‘Het is – ook –  een mediahype. Het begon met de verkoop van nepnieuws door een Macedoniër. Daarna begon Trump het woord zelf te gebruiken, om media te beschuldigen van valse aantijgingen aan zijn adres. Vervolgens kwam het verhaal over Russische hackers, dat het vuurtje nog eens extra opstookte. Nu houdt het de Europese Unie inmiddels ook bezig. In Duitsland is een wet aangenomen waardoor platforms die smaad of laster op hun website houden, hoge boetes kunnen krijgen.’

In welke richting ontwikkelt het fenomeen broodjeaapverhalen zich? 
‘De trend is redelijk consistent. De inhoud kent meestal een historische continuïteit: het creëren van een gezamenlijke tegenstander om mensen te verenigen achter een doel. Een beproefde methode is iemand als barbaar of juist als elitair af te schilderen. Het enige verschil met vroeger is dat er nu meer middelen voorhanden zijn om zo’n verhaal te verspreiden. De manier om groepen te bereiken wordt zelfs geavanceerder. Kijk bijvoorbeeld naar Facebook. Daar verscheen een VVD-advertentie met Klaas Dijkhoff op de pagina’s van mensen die als PVV-stemmer werden ingeschat door algoritmes van Facebook. Dat met de intentie om kiezers af te snoepen, natuurlijk.’

Is er een relatie tussen criminaliteit en broodjeaapverhalen?
‘Of het nu gaat om sociale media of gewone één-op-één-gesprekken, mensen praten over wat hen bezig houdt. Daar valt ook criminaliteit onder. Als er dan verhalen op tafel komen, wil het gebeuren dat die worden gemodelleerd naar oude sjablonen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Holleeder. Hij is het archetype crimineel geworden. In zijn begintijd was hij een held voor veel journalisten en lezers. Het boek van Peter R. de Vries over de ontvoering van Heineken was niet voor niets zo’n succes. Holleeder werd toch een beetje gezien als Robin Hood, die van de rijken stal. Criminelen doen dingen die andere mensen misschien ook wel willen, maar niet durven. Wat ook bijdroeg aan zijn reputatie: na de ontvoering van Heineken wisten hij en een deel van zijn kompanen lang uit handen van justitie te blijven. Later, na de beschuldiging van afpersing en liquidaties, raakte hij dat positieve imago kwijt.’

Is het creëren van nepnieuws universeel?
‘Verhalen vertellen is menselijk en misschien wel het eerste medium ooit. Eén ding is zeker, misdaad en afkeer tegen vreemdelingen zie je overal.’

Hoe kijkt u naar godsdiensten? Die zou je ook als broodjeaapverhalen kunnen zien, als je er niet in gelooft.
‘Ten eerste, dat zijn niet mijn woorden. Sagen, de vakterm voor het soort verhalen waar ik me mee bezighoud, zijn kleine verhalen over nabije gebeurtenissen. Ze worden verteld alsof het echt waar is. Bij religies gaat het over mythen die de grote verhalen vertellen over de schepping van de aarde en over God en goden. In algemene zin kun je zeggen dat we simpelweg niet zonder verhalen kunnen. Het is de oudste technologie om wijsheid door te geven aan volgende generaties. Bovendien zijn onze herinneringen min of meer gestructureerd als verhalen, wat nodig is om ordening aan te brengen.’

Denkt u dat in de toekomst, als livebeelden kunnen worden gehackt en aangepast, mensen elkaar nog wel vertrouwen?
‘De soep wordt niet zo heet gegeten als ze wordt opgediend. Met de opkomst van elke nieuwe technologie is er misbruik geweest. Denk aan Stalin (1878-1953, red.), die in ongenade gevallen partijgenoten van foto’s liet poetsen. Het heeft geenszins tot een ondergang van de fotografie geleid. Zo zal ook toekomstige technologie altijd weer nieuwe middelen opleveren om zaken te controleren. Het is vooral zaak zelf waakzaam te blijven.’