In hoeverre hebben nieuwkomers in de politiek invloed op de gevestigde partijen? Politicoloog Simon Otjes (Universiteit Leiden) schreef hier ruim tien jaar terug een proefschrift over, dat nog steeds uiterst actueel is.

In zijn proefschrift, Imitating the Newcomer, onderzocht Simon Otjes het effect van de komst van nieuwe partijen op bepaalde politieke thema’s, bijvoorbeeld migratie, Europa, landbouw of klimaat. Hij keek naar hoe de gevestigde partijen – na de komst van de nieuwkomer – aan deze onderwerpen aandacht besteden in de Tweede Kamer, en ook in de verkiezingsprogramma’s. ‘Het effect in de Tweede Kamer is groot, op de verkiezingsprogramma’s echter veel kleiner’, stelt Otjes.

Otjes schreef zijn proefschrift in 2012 en behandelde het effect van onder andere de Pacifistisch Socialistische Partij, de Boerenpartij, D66, de LPF van Pim Fortuyn en de PVV op de gevestigde partijen. Sindsdien zijn er meerdere nieuwe partijen in het parlement gekomen, zoals BIJ1, FVD, Volt en de BBB. Deze staan daarom niet in zijn boek. Maar Otjes verwacht dat de directe invloed van deze partijen op de politiek waarschijnlijk beperkt is.

‘Het sterkste effect dat ik gevonden heb, is dat nieuwe partijen de aandacht voor hun onderwerp in de Tweede Kamer kunnen vergroten. De Partij voor de Dieren is hier een goed voorbeeld van. Toen deze partij in het parlement kwam verdubbelde de aandacht voor landbouw.’

Denk en BIJ1
Denk en BIJ1 profileren zich op de thema’s migratie en racisme. Dit zijn volgens Otjes thema’s die sinds 2002 al vol in de aandacht staan, omdat Lijst Pim Fortuyn en daarna PVV en andere populistische partijen migratie een belangrijk onderwerpen vinden.

‘De Partij voor de Dieren politiseerde een nieuw onderwerp, Denk en BIJ1 politiseerden een onderwerp dat langere tijd volop in de politieke belangstelling stond.

‘De Partij voor de Dieren politiseerde een nieuw onderwerp, Denk en BIJ1 politiseerden een onderwerp dat langere tijd volop in de politieke belangstelling stond. In de laatste jaren waren het vooral  rechtse partijen die aandacht besteedden aan migratie. PvdA en GroenLinks vonden deze thema’s maar lastig, en profileerden zich hier daarom maar niet te hard op. Een belangrijk mechanisme waarmee BIJ1 en Denk de gevestigde linkse partijen hadden kunnen dwingen om meer aandacht aan hun onderwerp te besteden is door geduchte electorale concurrenten te worden, die PvdA en GroenLinks veel zetels zouden kunnen kosten. Denk en BIJ1 zijn echter nooit belangrijke electorale spelers geworden. Denk heeft drie zetels in de Tweede Kamer, en staat in de peilingen steevast op twee of drie zetels. BIJ1 stond in de peilingen hooguit op twee zetels, en het is nu onzeker of de partij op 22 november in de Kamer blijft. Dat bevestigt de eerdere inschatting van GroenLinks en de PvdA, dat er weinig ruimte is op links om een heel progressieve politiek te voeren op de culturele flank en dat je je dus beter niet al te scherp kunt profileren als linkse partij op het onderwerp migratie.’

Maar BIJ1 heeft toch veel invloed, als kleine partij? Alle kranten schrijven immers over racisme, gender en dekolonisatie, onderwerpen die voor BIJ1 heel belangrijk zijn

Otjes is hier voorzichtig over. Het discours is inderdaad veranderd, maar dit is lastig terug te brengen op het feit dat BIJ1 in de Kamer zit, stelt hij. ‘Al voor de partij in de Kamer kwam, was er maatschappelijk aandacht voor. Denk bijvoorbeeld aan het werk van hoogleraar Gloria Wekker, die overigens zelf ook actief is voor BIJ1, of aan de discussie over Zwarte Piet die sinds 2011 meer aandacht heeft gekregen. Het is lastig om precies de vinger te leggen op de invloed van BIJ1. De partij maakt deel uit van een bredere maatschappelijke beweging. Als het gaat om de grotere aandacht voor racisme, is het moeilijk te bepalen wat te danken is aan BIJ1 en wat aan de beweging waarvan BIJ1 deel uitmaakt. Soms is de lijn directer: premier Mark Rutte heeft, bijvoorbeeld, zelf aangegeven dat in zijn denken over het Nederlandse excuses voor de slavernij, het optreden van Sylvana Simons belangrijk is geweest.’

Otjes contrasteert BIJ1 met de Partij voor de Dieren, waarvan de toetreding in 2006 een groot effect had op de aandacht voor landbouw in de Tweede Kamer. Maar, als je kijkt naar cijfers over de onderliggende maatschappelijke trends, dan zijn die opvallend stabiel gebleven in die periode, vertelt Otjes. ‘Het aantal vegetariërs bleef stabiel en datzelfde gold voor de ledentallen van dierenwelzijnsorganisaties. De entree van de Partij voor de Dieren in de politiek viel niet samen met de opkomst van een maatschappelijke beweging. Enkele maanden voor de binnenkomst van BIJ1 in de Kamer waren er daarentegen grote Black Lives Matter-demonstraties in steden als Amsterdam en Utrecht.’

Migratie zal een belangrijk thema blijven, zelfs als de anti-migratiepartijen het niet goed doen

Sinds 2002, het jaar van Pim Fortuyn, is het thema migratie enorm gepolitiseerd. Het is volgens Otjes daarom heel lastig waar te nemen wat in 2023 het effect van de PVV is op het CDA en de VVD, omdat migratie al sinds 2002 een dominant thema is in de politiek. ‘Pim Fortuyn heeft het debat veranderd. Dit had een heel groot effect op wat er daarna gebeurde. Migratie zal een belangrijk thema blijven, zelfs als de anti-migratiepartijen het niet goed doen.’

Forum voor Democratie is ook anti-immigratie, maar begon als een partij die fel tegen de Europese Unie is. ‘Voor FvD was de EU het hoofdthema bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2017, voor Volt was dit het geval bij de verkiezingen van 2021. Maar de grote debatten over de EU vonden eerder plaats, in 2015, tijdens de Griekse schuldencrisis. Er wordt nu, ondanks de komst van FvD en Volt in de Kamer, niet meer over de EU gedebatteerd. Hun aanwezigheid is niet genoeg om het onderwerp op de agenda te zetten. Als ik nu een inschatting zou moeten maken is er in 2023 minder aandacht voor de EU dan in 2013. FvD en Volt hebben een onderwerp gepolitiseerd dat daarvoor al heel veel aandacht kreeg.’

Misschien heeft Volt enig effect gehad op D66, een zeer pro-Europese partij, meent Otjes. ‘In 2021 was D66 een stuk feller over de EU dan in 2017 tijdens de formatie. Misschien komt dit door de aanwezigheid van Volt, maar het kan ook een andere oorzaak hebben: D66 was in 2021 de tweede partij van het land en kon daarom meer op haar strepen staan.’

BoerBurgerBeweging en Nieuw Sociaal Contract
En nieuwkomers BoerBurgerBeweging en Nieuw Sociaal Contract, wat zal hun effect zijn? ‘Toen BBB in 2021 met een zetel in de Tweede Kamer kwam, was het onderwerp landbouw al gepolitiseerd’, zegt Otjes. ‘Dit had D66 gedaan, die flink in de veestapel wilde snijden. Het effect van BBB is mogelijk geweest dat het voor het CDA minder aantrekkelijk werd om compromissen te sluiten over landbouw, uit angst stemmen te verliezen aan de nieuwkomer.’

NCS, de partij van Pieter Omtzigt partij politiseert niet een bepaald politiek thema, maar wil een verandering van de bestuursstructuur, zegt Otjes. ‘Het gaat Omtzigt om een andere manier van politiek bedrijven, een andere stijl. D66 pleitte in 1966 voor iets vergelijkbaars en in 2002 deed de LPF dat. Met die partijen kun je NSC het beste vergelijken.’ Het enige onderwerp waarop NSC zich profileert is ‘bestaanszekerheid’, waar bijvoorbeeld de Socialistische Partij zich al langer voor inzet.

De VVD liet Rutte-IV vallen over de migratie. Simon Otjes stelt dat dit niet komt vanwege het PVV-effect. ‘De VVD vindt dit namelijk al twintig jaar. Het is dan geen effect van de nieuwkomer meer. Ik vind de term PVV-corvee daarom ook misleidend. De VVD wilde het kabinet over migratie laten struikelen. Je moet dit niet aan de PVV, of aan andere factoren toeschrijven.’