Basketballer Enes Kanter Freedom neemt geen blad voor de mond. Hij is kritisch over mensenrechtenschendingen in Turkije en China. Met grote gevolgen: de Turkse regering zette een prijs op zijn hoofd, trok zijn Turkse paspoort in en probeerde hem te ontvoeren. Zijn Turkse familie heeft hij al bijna tien jaar niet gezien. En ook in de Amerikaanse basketbalcompetitie NBA zit hij al twee jaar zonder club.

De basketballer is 31, woont in de Verenigde Staten en nam daar de naam ‘Freedom’ aan. Hij speelde in de meest prestigieuze basketbalcompetitie ter wereld, maar zijn carrière zit in het slop. Dat komt volgens hem doordat hij opkomt voor de rechten van de Oeigoeren, een Turks-islamitische minderheid in China die in concentratiekampen vastzitten. ‘Er zijn veel lucratieve contracten tussen de NBA en China, dus de basketbalbond legt iedereen die zich uitspreekt tegen de Chinese regering het zwijgen op’, aldus Freedom

De Turkse overheid keerde zich tegen hem omdat hij banden heeft met de in Turkije verboden Gülenbeweging. Ook heeft Interpol zijn naam voorzien van een zogeheten ‘Red Notice’ wat volgens de Harvard International Review gelijkstaat aan een internationaal arrestatiebevel. De VS hebben hem hiervoor immuniteit verleend door hem in 2021 de Amerikaanse nationaliteit te verlenen, maar zelfs als hij in Canada speelt, loopt hij risico op arrestatie. De HIR constateert dat autoritaire regimes, zoals Turkije, Interpol steeds makkelijker kunnen gebruiken om critici op te jagen.

Freedom was in juni een paar dagen in Nederland om steun te betuigen aan Gülenistische slachtoffers van het Erdogan-regime. Die slachtoffers schreven een brief aan het Europese Hof en de Raad van Europa met een oproep zich uit te spreken tegen het schenden van de rechten van leden van de Gülen-beweging in Turkije. Het Hof heeft die ontvangst genomen, maar de Raad niet. Tijdens zijn verblijf in Nederland sprak Freedom hierover met de Kanttekening.

Je bent in 2021 Amerikaans staatsburger geworden. Waarom heb je gekozen voor Freedom als achternaam? 

‘Na lucht, water en voedsel is vrijheid het belangrijkste wat een mens kan hebben. Als je kijkt naar onze wereld zoals die nu is, zijn er zoveel dictaturen. Onder die dictaturen lijden miljoenen mensen. Ze hebben geen vrijheid van meningsuiting, geen godsdienstvrijheid, geen vrijheid om te protesteren of zich vrij te bewegen en evenmin een vrije pers. Dus voor mij is dat woord freedom, vrijheid, alles. Ik wilde dat woord een deel van mijzelf maken en overal mee naartoe brengen. Hiermee wil ik miljoenen mensen inspireren en ze tegelijkertijd bewust maken van wat er gaande is in Turkije.’

Waarom sympathiseer je met de Gülenbeweging? 

‘Ik herinner mij de eerste keer dat ik Gülen ontmoette, in 2013, en ik hem veel vragen stelde. Eén ding dat hij mij vertelde, inspireerde me echt. Hij zei dat het niet echt uitmaakt wat je achtergrond is, je religie, huidskleur of wie je ook bent. Het belangrijkste in het leven is dat je de verschillen op tafel laat liggen en probeert te ontdekken wat we gemeen hebben, want we hebben maar één wereld om in te leven. We moeten deze wereld samen beter maken. Hij gelooft dat wat voor problemen we ook hebben in deze eeuw, we die moeten oplossen met onderwijs. Dus in plaats van moskeeën te bouwen bouwde hij zijn eigen beweging met onderwijscentra, slaapzalen, universiteiten, middelbare scholen, dialoogcentra. Hij richtte zich dus volledig op het onderwijzen van de jeugd. En nog één ding over deze scholen: het maakt niet uit of je moslim, christen of Jood bent, of in God gelooft of niet, je kunt naar deze scholen gaan en over het leven leren.’

Wat heeft de Gülenbeweging je gekost?

‘Er doen veel valse verhalen de ronde in Turkije. De Turkse regering geeft graag de Gülenbeweging de schuld. Dus dat heeft mij mijn familie gekost. Ik heb mijn familie nu al bijna tien jaar niet gezien. De laatste keer dat ik mijn vader of moeder sprak was jaren geleden. Ik bedoel, ik ga naar deze scholen al sinds ik in de tweede klas zit. Ik ken deze mensen, Gülenisten, uit de eerste hand. Ik heb velen ontmoet. Dus daarom wilde ik een stem voor hen zijn.’

Heb je soms spijt dat je met hen optrekt?

‘Dat heb ik niet. Ik heb nergens spijt van, want deze beweging staat voor vrede, liefde, universele liefde en altijd voor rechtvaardigheid en onderwijs.’

Ik las dat je Erdogan ooit ‘de Hitler van onze eeuw’ hebt genoemd. Vind je dat echt?

‘Dat was misschien te hard, maar weet je, hij staat zeker aan het hoofd van een autoritair regime. De beste manier om het uit te leggen is dat hij het land runt als een maffialeider.’

Ben je gestopt als professioneel basketballer?

‘Ik ben nog niet met pensioen. Dus ik beschouw mezelf nog steeds als een NBA-speler.’

Is het om politieke redenen dat je niet speelt?

‘Ja, vanwege China. Iedereen weet dat dát de enige reden is dat ik niet speel. De NBA en China doen veel zaken samen. Dat betekent dat de NBA iedereen die zich tegen de Chinese regering uitspreekt, het zwijgen oplegt – 100 procent om politieke redenen dus.’

Wil je dan nog wel in die competitie spelen?

‘Ja, dat wil ik wel. Ik bedoel, ik ben 31 en gezond, ik houd van basketbal, ik zou nog vijf jaar kunnen spelen.’

Zou je niet kunnen spelen in een andere competitie?

‘Er zijn een paar Europese competities, maar de Amerikaanse overheid wil niet dat ik Amerika verlaat, omdat de Turkse overheid een prijs op mijn hoofd heeft gezet. Mijn naam staat op de lijst van Interpol, daarom denkt Amerika dat het heel moeilijk voor mij is om in een ander land te gaan wonen.’

‘Ik wist pas dat Oeigoeren in concentratiekampen zitten, nadat ik met een overlevende had gesproken. Ik kon het niet geloven’

Ondanks je achternaam voelt het alsof je vast zit.

‘Een beetje wel. Ik kan nog steeds mijn vrienden opzoeken, maar om echt te leven, dat is moeilijk ja.’

De NBA had geen problemen met je kritiek op Turkije, wel met je kritiek op China, is dat niet vreemd?

‘Dat heeft te maken met het feit dat Turkije als land niet zo sterk is in de wereld. De NBA sluit geen miljardendeals met Turkije, wel met China. Toen ik het over de problemen in Turkije had, was de NBA heel behulpzaam. Ook mijn teamgenoten en coaches en de voorzitter van de NBA steunden mij. Maar toen het over China ging, hield dat op – vanwege de financiële belangen.’

Vindt u dat de Verenigde Staten slechts lippendienst bewijzen aan mensenrechten?

‘Mensen geven om mensenrechten totdat dit hen in hun portemonnee raakt. Je moet dus een echte mensenrechtenactivist zijn om te begrijpen wat er echt toe doet in de wereld.’

Er is een gezegde dat je sport en politiek niet moet vermengen. Bewijst jouw situatie dat het tegenovergestelde het geval is?

‘Mensen stellen mij die vraag vaak. En ik zeg altijd: ik doe niet aan politiek. Ik doe aan mensenrechten. Er is een groot verschil tussen politiek en mensenrechten. Je kunt naar al mijn interviews en toespraken kijken, ik praat niet over politiek. Zelfs over Turkije zeg ik: ik wil democratie, ik wil dat Erdogan politieke gevangenen vrijlaat, ik wil mensenrechten en een vrije pers. Dat is geen politieke uitspraak, het gaat allemaal over mensenrechten. En zo spreek ik ook over China. Als je kijkt naar de Oeigoeren, de Tibetanen en Hongkong: dat zijn allemaal mensenrechtenkwesties.’

Je praat over de Oeigoeren,. Waarom geef je om hen?

‘Omdat het op dit moment de grootste menselijke tragedie in onze wereld is. Het is een genocide. Op dit moment zitten er ongeveer twee miljoen Oeigoeren in concentratiekampen. Zij worden gemarteld en verkracht, elke dag weer. Ik wist hier pas van nadat ik met een overlevende had gesproken. Ik kon het niet geloven. Ik wil hun stem zijn, want vanwege China is iedereen bang om over hen te praten. Kijk naar alle moslimleiders in de wereld: ze praten over wat er in de moslimwereld misgaat en geven het Westen daarvan de schuld. Maar als het over China gaat, zwijgen ze. Recent schudde Mahmoud Abbas, de president van de Palestijnse Autoriteit, de hand van de president van China en zei dat de kwestie van de Oeigoeren geen mensenrechtenkwestie is. Dat is voor 100 procent een leugen. Dus daarom moeten we de barricades op en over dit volk praten.’

Turken vragen graag aandacht voor de Oeigoeren, die tienduizend kilometer verderop wonen. Intussen zwijgen ze over hun Koerdische buren, die eveneens onderdrukt worden. Wat vind je daarvan?

‘Ik ben deels Koerdisch. Ik ben geboren in Zwitserland, maar mijn vader komt uit Van, in het oosten van Turkije. Daar ben ik bijna tien jaar lang opgegroeid. Op een dag vroeg ik mijn vader: ‘Papa, wij wonen in Van, zijn wij Koerdisch? En hij zei: ‘Ja, er stroomt Koerdisch bloed door onze aderen.’ En ik had zoiets van: echt waar? Vanaf dat moment begon ik onderzoek te doen naar wat er aan de hand is met de Koerden en sprak ik ook over de Koerdische kwestie. Wat ze nu meemaken, en wat ze daarvoor meemaakten, is een van de grootste mensenrechtenschendingen in de geschiedenis van Turkije. De Erdogan-regering martelt hen al jaren. Ze hebben een stem nodig.’

Is het een probleem binnen de Turkse oppositie dat Koerden, linkse groepen, Turken, Alevieten, Kemalisten, Gülenisten niet echt samen kunnen werken?

‘Ik denk dat dat op dit moment het grootste probleem is in Turkije. Erdogan heeft het land verdeeld. Hij heeft ervoor gezorgd dat alle groep elkaar haten. Als ik nu een evenement organiseer, hebben Koerden zoiets van: ‘Oh hij is een Gülenist, nee, dank je.’ De seculieren hebben zoiets van: ‘We willen niet met hem omgaan.’ Hetzelfde geldt voor alevieten en andere groepen. Maar ik vind zelf dat ik er niet ben om over mijzelf of over Gülen te praten. Ik heb het over de mensenrechten. Dus als anderen ook vervolgd worden door het Erdogan-regime, waarom bundelen we dan niet onze krachten? Want alleen zo ga je Erdogan verslaan. ‘

Die verdeeldheid maakt het te gemakkelijk voor Erdogan.

‘Precies. We moeten samenkomen om te vechten tegen het Erdogan-regime. Zodra dat verdwijnt, wordt Turkije weer democratisch. Dus of je nu Koerd, kemalist, secularist, aleviet, rechts, links of wat dan ook bent, uiteindelijk zijn we allemaal mensen.’

Critici wijzen erop dat Gülenisten ooit deel uitmaakten van het Erdogan-regime en willen daarom niet met hen in zee gaan. Wat vind je van die kritiek?

‘Ik herinner mij dat veel mensen mij in de VS de vraag stelden of Gülen en Erdogan vrienden waren. Ik vroeg dit aan Gülen zelf, en hij zei me dat hij en Erdogan nooit vrienden zijn geweest. De media in Turkije probeerden ons voor te spiegelen dat ze vrienden waren.’

Misschien waren ze geen vrienden, maar je kunt niet ontkennen dat de Gülenisten tot ongeveer 2013 samenwerkten met de Erdogan-regering.

‘Het is duidelijk dat de Gülenbeweging miljoenen volgelingen heeft in Turkije en over de hele wereld. Toen Erdogan voor het eerst aan de macht kwam, leek het alsof hij voor democratie, vrijheid en de rechtsstaat ging, maar daarna is hij totaal veranderd. Dus de mensen wisten ook niet beter. Misschien hebben veel mensen op hem gestemd, maar toen ze eenmaal doorhadden wat voor persoon Erdogan was, hebben ze hem genegeerd.’

Hoe voelt het voor jou om een Turk te zijn?

‘Als ik het heb over de problemen in ons land, betekent dat niet dat ik niet van mijn land houd. Ik houd van mijn vlag en van mijn volk. Zodra het regime verandert, wil ik teruggaan naar mijn land en mijn familie en vrienden zien. Dus ik ben trots op wie ik ben. Ik begrijp dat ze mijn paspoort hebben ingetrokken, ik weet zelfs niet of ik nog Turks staatsburger ben of niet. Maar diep van binnen weet ik dat ik een trotse Turk ben. Ik weet nog dat ik in de NBA dertig punten scoorde en dat media in sportitems zeiden dat ik uit Turkije kom. Dat maakte me zo trots. Elke keer als ik een doelpunt maakte, zaten er mensen op de tribune die met een Turkse vlag zwaaiden. En na de wedstrijd ging ik met hen op de foto.’

Toch lijkt weleens alsof Turksheid met veel negativiteit gepaard gaat. Is dat voor jou ook zo?

‘Ik zou zeggen dat Turksheid met veel verantwoordelijkheid gepaard gaat. Er komen zoveel slechte verhalen uit Turkije. Erdogan die hand schudt van Poetin, Khamenei en andere dictators. Intussen zeggen mensen in Amerika tegen mij: ‘Kijk wat er nu weer gebeurt in je land’, en nog meer bla bla over Turkije. Dus ik denk dat er een grote verantwoordelijkheid op onze schouders rust. We moeten naar buiten gaan en ons gedragen als echte Turken en ons land vertegenwoordigen. Ik heb altijd van uitdagingen gehouden en dit is weer een uitdaging voor mij.’

Vind je dat het feit dat je moslim bent negativiteit met zich meebrengt?

‘Ik ben absoluut positief over mijn religie. Ik houd van mijn religie, ik ben geboren in een islamitische familie. Maar mijn geloof brengt ook een enorme verantwoordelijkheid met zich mee. Helaas, als je kijkt naar sociale media en het nieuws, is het geloof niet goed vertegenwoordigd, omdat er zoveel terroristische groeperingen zijn. Mensen denken misschien de islam gewelddadig is. Maar je kunt die hele religie niet de schuld geven van het feit dat een bepaalde groep terroristisch is. Mijn geloof leert me om een goed mens te zijn. Om de stem te zijn van alle onschuldige slachtoffers die geen stem hebben. De islam leert mij over mensenrechten, en zorgen voor anderen.’