Thijs Lijster schreef een introductie op de ideeën van de Frankfurter Schule. ‘Hun analyse van rechtsradicalisme is schrikbarend actueel.’

De geschiedenis van Duitsland aan het begin van de vorige eeuw, de wereldoorlogen, de economische recessie en de opkomst van de NSDAP, de partij van Adolf Hitler. Het komt allemaal langs in Frankfurter Schule, het nieuwste boek van Thijs Lijster.

De Groningse cultuurfilosoof beschrijft de geschiedenis en ideeën van een groep intellectuelen verbonden aan het in 1923 opgerichte Insititut für Sozialforschung in Frankfurt. Aan het begin gaat hun interesse nog uit naar de historie van de arbeidersbewegingen. De denkers, zoals Walter Benjamin, Theodor Adorno en Max Horkheimer, hebben een marxistische achtergrond. Maar al snel verleggen zij hun aandacht naar de opkomst van een andere politieke beweging: extreemrechts. In Duitsland neemt het antisemitisme angstwekkende vormen aan en in 1933 grijpen de nazi’s de macht in Duitsland.

‘Het instituut wordt gesloten’, vertelt Lijster. ‘De medewerkers die veelal van Joodse komaf zijn, vluchten eerst naar buurlanden in Europa en na 1939 als de oorlog zich uitbreidt, naar Amerika. Daar zetten ze het werk van de Frankfurter Schule, zoals het instituut later wordt genoemd, voort.’

‘Ze waren de eersten die grootschalig onderzoek deden naar het mechanisme achter rechts-radicale massabewegingen. Waarom trok de fascistische nazi-ideologie zoveel mensen aan? Ze kwamen tot de conclusie dat de lagere middenklasse door de verloren Eerste Wereldoorlog gekrenkt was’, vertelt Lijster. ‘De Duitse mannen die hadden meegevochten waren hun autoriteit en waardigheid kwijt. Ook merkte deze groep dat het liberale kapitalisme voor hen niet goed uitpakte. Het lukte hen niet om door hard werken kapitaal op te bouwen. Duitsland kampte in de jaren dertig met een grote economische recessie.’

‘Zo verklaren zij ook het aanzwellende antisemitisme. De figuur van de jood werd een zondebok en diende om de aandacht van de arbeidersklasse af te leiden van wat in de ogen van de Frankfurter Schule de werkelijke vijand van die arbeidersklasse was, het kapitalisme.’

Belangrijk uitgangspunt in hun werk was de ‘kritische theorie’. Wat was dat?

‘Ze zetten de kritische theorie af tegen wat ze de traditionele theorie noemden. De traditionele opvatting was wetenschapsbeoefening gemodelleerd naar de natuurwetenschappen. Neutraal en met een zekere afstand naar de samenleving.’

‘Met kritische theorie bedoelden ze dat je als sociale wetenschapper geen neutrale positie kunt innemen. Simpelweg omdat je onderdeel bent van de samenleving die je bestudeert. Ze vonden dat je als wetenschapper een bepaalde verantwoordelijkheid hebt om je te positioneren en te oordelen. Dus dat je normatief moet zijn en idealiter moet bijdragen aan het oplossen van bepaalde maatschappelijke problemen of onrechtvaardigheid.’

‘Het is afwachten wat een eventueel kabinet met Wilders aan het hoofd zal betekenen’

‘Ze dachten in de traditie van Marx die een actieve rol zag weggelegd voor onderzoekers. Die zei ooit al dat de filosofen tot nu toe de wereld alleen verschillend geïnterpreteerd hebben, maar dat het er op aankomt om de wereld te veranderen.’

Maakt deze opvatting weer opgang onder wetenschappers?

‘Ja, absoluut. Klimaatwetenschappers en academici sluiten zich aan bij Extinction Rebellion. Ze hebben zelfs een eigen tak, Scientist Rebellion. Daarvan wordt vaak gezegd, hé, maar hoe kan dat nou? Als wetenschapper hoor je toch neutraal te zijn? Zij zeggen: nee, juist op grond van onze expertise is het zaak dat we ons uitspreken tegen de verdere verwoesting van de aarde.’

Het beroemdste werk van de Frankfurter Schule is ‘Dialectiek van de Verlichting’. Waar gaat dat over?

‘Dat boek verscheen tijdens de Tweede Wereldoorlog en is vooral een poging om te verklaren hoe het mogelijk was dat de mensheid in staat is tot al die verschrikkingen. Voor hen was dat bij uitstek het vraagstuk, omdat juist de Duitse cultuur zichzelf altijd op de borst klopte. Het zag zich als hoogtepunt van de westerse cultuur, met Beethoven en Goethe, en alle wetenschap die hun samenleving had voortgebracht.’

Tot welke verklaring komen zij?

‘Ze komen met een nog altijd omstreden stelling. Het fascisme tot aan de Holocaust toe zou de uitkomst zijn van een ontspoord Verlichtingsproces. Ze stellen dat de rationaliteit op een eendimensionale manier is doorgeschoten, als het machinaal oplossen van sociaal-maatschappelijke problemen. Ongeacht de morele aard van die oplossingen. Een extreem instrumentele kijk op de mens, wereld en natuur. De Holocaust was geen spontane eruptie van geweld maar een heel fabrieksmatig en rationeel georganiseerd project. Op een hele precieze manier doordacht.’

Zouden ze ook voorbeelden zien in deze tijd?

‘Op Twitter kwam een keer een pakje ingelegde peren voorbij. Ze waren gekweekt in Argentinië, verpakt in Taiwan en verkocht in Groot-Brittannië. Ze waren dus drie continenten over gegaan, om uiteindelijk in Engeland geconsumeerd te worden, terwijl daar ook peren groeien. Binnen het systeem van kostenreductie is dat waarschijnlijk heel rationeel, omdat die peren misschien het goedkoopste geproduceerd kunnen worden in Argentinië, en het beste verpakt in Taiwan. Maar als je er met moreel gevoel voor de situatie naar kijkt, is het volstrekte waanzin en een aanslag op onze planeet.

‘Dit voorbeeld is natuurlijk niet zo dramatisch als de Holocaust, maar het illustreert dat we gevoelig zijn voor het werken met een ogenschijnlijk rationeel systeem met een irrationele uitkomst.’

Hoe zouden ze nu tegen de verkiezingsoverwinning van de PVV aankijken, denkt u?

‘Een paar jaar geleden werd een oude lezing van Theodor Adorno uit 1967 opnieuw uitgegeven, Aspekten des Neuen Rechtsradikalismus. Eigenlijk alle recensenten in Duitsland vonden dat het was alsof hij het over vandaag had. Opkomend rechtsradicalisme met slinkse retoriek en trucjes die gebruikt worden om kiezers te verleiden, dat zie je ook bij partijen als de Duitse AfD en de PVV.

‘Het interessante aan de Frankfurter Schule is dat ze een sociaal-economische verklaring verbinden aan een psychologische en culturele manier van verklaren. Van de mensen die op de PVV hebben gestemd, wordt vaak gezegd: dat zijn geen racisten, maar mensen die zich economisch gezien zorgen maken. Of het zijn mensen uit de arbeidersklasse die op de een of andere manier teleurgesteld zijn.

‘Het is heel prettig als iemand een zichtbare zondebok aanwijst’

‘Vanuit het perspectief van de Frankfurter Schule kun je zeggen dat deze mensen een irrationele stem uitbrengen. Ze zijn kwetsbaar en kampen met economische onzekerheid. Maar in plaats van het tonen van hun kwetsbaarheid reageren ze trots – gekrenkte trots. En met trots op het vaderland terwijl dat hen juist weinig heeft gebracht. Tegelijkertijd trappen ze naar beneden, naar mensen die net onder hen staan op de sociaaleconomische of culturele ladder, die nog kwetsbaarder zijn. Dat zijn dan vaak de mensen van kleur, maar ook vrouwen. Dat zie je in de retoriek richting iemand als Sigrid Kaag.

‘De Frankfurter Schule noemt dat het sadomasochistisch karakter van de rechts-radicale bewegingen. Het respect voor het stoere en het mannelijke valt daar ook onder. Denk aan Wilders en zijn warme woorden voor figuren als Poetin en Orbán. Terwijl tegelijkertijd de PVV zelf zich juist als de underdog presenteert. Het is altijd tegen een bepaalde elite. Een soort van ‘wij zijn degenen die in de verdrukking zitten ten opzichte van de elite’. Dat appelleert aan die achterban.’

Gebeurt nu hetzelfde als toen?

‘Je moet oppassen met historische parallellen. En de geschiedenis herhaalt zich nooit exact. Maar sinds de economische crisis van 2008 neemt het onderscheid tussen arm en rijk ook in Nederland alleen maar toe. De kabinetten Rutte hebben voor allerlei grote problemen gezorgd, die niet zijn opgelost. Dat zorgt voor veel onvrede. De toeslagencrisis, de wooncrisis, de gascrisis. dat zijn complexe en ongrijpbare grootheden. Dan is het heel prettig als iemand een zichtbare zondebok aanwijst die niets met jou te maken heeft. Dat zijn dan de vluchtelingen en migranten.’

En Trump?

‘In Amerika is die kloof tussen arm en rijk nog veel groter. Trump past bij uitstek in het beeld dat de Frankfurters schetsen van de autoritaire persoonlijkheid. Ook hier weer in de verschijning van de underdog. Iemand van buiten het establishment, die ermee in gevecht gaat. Daar kunnen mensen die er niet bij horen zich goed mee identificeren. En hij doet allerlei beloftes, dat je weer trots zult zijn en aan de winnende kant komt te staan.

‘Het interessante is dat Trump zeker in die eerste jaren zijn pijlen ook richtte op Wall Street. En op de bankiers. Zeker na de kredietcrisis waren dat welkome vijanden. In bepaald opzicht leek zijn retoriek op die van iemand als Bernie Sanders. Maar toen hij eenmaal president was, heeft hij Wall Street vooral gediend en niets gedaan om de financiële sector aan banden te leggen of om een volgende crisis te voorkomen. Het was eerder zo dat hij zijn hele kabinet volstopte met oud-bankiers en mensen uit de fossiele brandstofindustrie.

‘In Nederland duikt het antisemitisme weer op, zeker bij iemand als Martin Bosma van de PVV die tegen de figuur van Soros fulmineert. Deze joods-Hongaarse filantroop zou allerlei migratiestromen mede-financieren. Daar wordt het klassieke antisemitisme gecombineerd met moslimhaat.’

Moeten we ons zorgen maken?

‘Ik denk dat er belangrijke verschillen zijn met honderd jaar geleden. Die periode in Duitsland tijdens de Weimar Republiek was uiterst gewelddadig. Er waren allerlei knokploegen aan weerszijden van het politieke spectrum die ook echt staatsgrepen beraamden. Dat is nu niet aan de orde, al zit men daar in Amerika niet eens zo ver van af als je denkt aan de Capitool bestorming. En in Duitsland kwamen onlangs documenten naar boven over een ‘masterplan’ van de AfD, die met neonazi’s overlegde over massadeportaties van mensen met een migratieachtergrond.  In Nederland is dat vooralsnog niet aan de orde, al is het afwachten wat een eventueel kabinet met Wilders aan het hoofd zal betekenen. Dat maakt de analyses van de Frankfurter Schule van de opkomst en impact van rechtsradicalisme schrikbarend actueel.’

Thijs Lijster, Elementaire Deeltjes 83. Frankfurter Schule, uitgeverij Athenaeum, 152 blz, € 15,00.

Dit artikel verscheen eerder op de Kanttekening op 22 januari 2024.