Burgerrechtenactivist Rosey Pool was de lerares van Anne Frank en een onvermoeibaar promotor van Afro-Amerikaanse poëzie. Van min of meer bekende Nederlander in de jaren zestig, geraakte ze in de vergetelheid. Lonneke Geerlings schreef een biografie.

Het grootste deel van de Joodse familie van Rosey Pool, die zelf geen kinderen kreeg, overleefde de Tweede Wereldoorlog niet. Pool (1905-1971) was haar tijd ver vooruit. Ze had veel belangstelling voor zwarte literatuur en poëzie en toonde compassie met mensen van kleur.

Begin dit jaar verscheen de biografie De vele levens van Rosey Pool, van Westerbork tot Mississippi (Atlas Contact), een bewerking van het proefschrift van cultuurwetenschapper Lonneke Geerlings. Daaruit blijkt dat Pool zichzelf regelmatig opnieuw uitvond en een veelzijdig leven leidde. ‘Dat maakte het schrijven van het boek zowel lastig als boeiend’, vertelt biograaf Geerlings.

Rosa Eva Pool werd geboren in de Amsterdamse Nieuwe Hoogstraat, een straat die op de grens ligt van de Nieuwmarktbuurt en de Jodenbuurt. Ze kwam uit een gezin waar socialisme belangrijk was. Haar ouders hadden elkaar leren kennen bij de arbeidersbeweging. Toen ze ouder werd, raakte Rosey, zoals ze later werd genoemd, ook betrokken bij de strijd voor een beter leven via de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC).

In 1925 veranderde er voorgoed iets in het leven van Pool: ze ontdekte Afro-Amerikaanse poëzie. Ze las gedichten van Afro-Amerikaanse dichters voor op avonden van de AJC en een jaar later ook op de radio voor de socialistische VARA.

Pool trouwde met de Duitse advocaat Gerhard Kramer. Ze was nog regelmatig in Amsterdam, maar ging met haar man in Berlijn wonen. Ze claimde gepromoveerd te zijn op onderzoek naar Afro-Amerikaanse poëzie en noemde zich sindsdien dr. Pool. Geerlings ontdekte dat dit een leugen was. Wel had Pool haar lesbevoegdheid Duits behaald en een aantal vakken aan de Amsterdamse Gemeente Universiteit gevolgd, de later UvA.

Begin jaren dertig begonnen Rosey Pool en haar man in Nederland te waarschuwen voor het nationaalsocialisme. In 1933 kwam Adolf Hitler, die toen al een afkeer van Joden had, aan de macht in Duitsland. Hij trok al snel alle macht naar zich toe.

Pool speelde als getrouwde vrouw de tweede viool. Ze moest van haar man ‘de vrouw op de achtergrond’ zijn, die in de keuken stond en niet op het podium. ‘Als je in die tijd als vrouw ambities had, dan was het heel lastig om er binnen het huwelijk iets mee te doen’, zegt Geerlings. Maar het werd nog lastiger. ‘Rosey werd verliefd op de openlijk lesbische Lena Fischer en kreeg met haar een relatie. Dat was gevaarlijk in nazi-Duitsland, waar behalve Joden ook homo’s werden vervolgd. Lena werd gearresteerd en in een heropvoedingskamp geplaatst. Daar is ze gemarteld en hoogstwaarschijnlijk overleden,’ vertelt Geerlings.

In 1939 keerde Pool, die inmiddels was gescheiden, terug naar Amsterdam. Hier woonden veel Duitse Joden, die na 1933 naar Nederland waren gevlucht vanwege de toenemende Jodenvervolging in nazi-Duitsland. Sommigen wilden in Nederland blijven, anderen hoopten naar het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten te emigreren.

Anne Frank

Rosey gaf hen Engelse of Nederlandse les, meestal aan huis. Zo kwam ze terecht bij de uit Duitsland gevluchte familie Frank. Later zou Anne Frank bij haar in de klas komen op het Joods Lyceum. Dat wil zeggen: totdat de familie Frank onderdook in het Achterhuis.

Rosey heeft verzetswerk verricht door het zoeken van onderduikadressen, vooral voor kinderen. In 1943 belandde ze met haar familie in Westerbork, het doorgangskamp van waaruit de treinen naar de concentratiekampen vertrokken. Om het moreel hoog te houden, organiseerde ze poëzieavonden, met voordrachten van Afro-Amerikaanse dichters. Dat was in die tijd zeer uitzonderlijk.

Rosey wist op miraculeuze wijze uit de trein naar Auschwitz en kort daarna uit Westerbork te ontsnappen en dook tot mei 1945 onder in Baarn. ‘Ze heeft zich vreselijk schuldig gevoeld, omdat zij de Holocaust overleefd had en zoveel van haar dierbaren niet’, vertelt Geerlings. ‘Het duurde ook heel lang voordat ze zekerheid kreeg over het overlijden van haar ouders en haar broer. Maar er was nog iets. Rosey was altijd al dik geweest, maar tijdens haar onderduikperiode was ze om onbekende redenen erg aangekomen. Na de bevrijding werd ze daarom achterdochtig aangekeken. Zo zwaar, kort na de Hongerwinter, hoe kon dat?’

Reis naar Amerika

Na de Tweede Wereldoorlog besloot Rosey Pool zich keihard op haar werk te storten, ook om alle ellende weg te duwen. Ze schreef, stelde dichtbundels samen en vertaalde. Ze bracht ook haar eigen dichtbundel uit en bleef schrijvers van kleur promoten. Door toeval kwam ze Otto Frank tegen, die haar vertelde dat hij het dagboek van zijn dochter Anne wilde publiceren. Geerlings: ‘Dat vond Rosey een schending van de privacy van Anne. Ook vroeg ze zich af wie dat dagboek interessant zou vinden. Dat pakte anders uit dan ze verwachtte.’

‘Rosey sympathiseerde met de burgerrechtenbeweging, maar was een principiële pacifist’

Pool reisde eind jaren vijftig voor het eerst naar de Verenigde Staten. Er viel haar een aantal dingen op. Veel Afro-Amerikanen wisten vrijwel niets over de auteurs uit hun eigen gemeenschap. ‘Dat was een deceptie voor haar, maar ze zag hierin ook een taak voor zichzelf. Ze wilde daar verandering in brengen.’ Ook schrok Pool omdat de Amerikanen die ze sprak amper iets over de Holocaust wisten. ‘Ze begon daarom lezingen te geven en trok bezoekers met de aankondiging The teacher of Anne Frank, want het dagboek was inmiddels een bestseller in de VS. Rosey merkte dat witte Amerikanen meer onder de indruk waren van het verhaal dan Afro-Amerikanen.’

Uiteindelijk zou Pool lesgeven op universiteiten in Mississippi en Huntsville in de staat Atlanta. ‘Huntsville was van oorsprong een dorp waar katoen werd geplukt, totdat de NASA er neerstreek’, vertelt Geerlings. Na de Tweede Wereldoorlog ‘importeerde’ de VS raketgeleerden uit Duitsland, zoals de nazi Wernher von Braun. Tijdens haar verblijf in het buitenland schreef Pool artikelen over haar belevenissen, onder meer voor het tijdschrift Vrij Nederland. ‘Het viel me op dat ze nooit één letter over Von Braun heeft geschreven. Mogelijk was dit te pijnlijk voor haar.’

Geerlings heeft voor haar proefschrift veel reizen gemaakt, ook naar Huntsville. ‘Destijds waren de studenten van de universiteit waar Rosey lesgaf honderd procent van kleur. Mijn vriend en ik liepen een aula binnen en alle ogen waren op ons gericht, vanwege onze witte huid. Er bleek niets veranderd sinds Rosey hier een halve eeuw geleden was.’

Rosey Pool sympathiseerde met de burgerrechtenbeweging, maar was een principiële pacifist. Toen radicale elementen eind jaren zestig besloten om naar geweld te grijpen, schrok ze enorm. Pool was ook teleurgesteld dat ze zelden nog werd gevraagd om les te geven in de VS. Dat was een gevolg van het feit dat er steeds meer mensen van kleur een hogere opleiding hadden genoten, die deze lessen zelf konden geven. ‘Rosey stierf teleurgesteld, denk ik.’

Rosey Pool is in veel opzichten een voorbeeld, vindt Geerlings. ‘Haar levenslust is een enorme inspiratie. De manier waarop zij haar trauma wist om te zetten in een positieve drang om van de wereld een betere plek te maken, is iets wat ik blijf bewonderen. Ze zette zich niet enkel in voor de Joodse zaak, maar ook voor een bevolkingsgroep waartoe ze zelf niet behoorde.’