‘Lali, een familiegeschiedenis’ is het boek van Sasha Meyer over haar Joodse oma. Maar het gaat tevens over een onbekend stukje wereldgeschiedenis. Zoals het feit dat de Dominicaanse Republiek tijdens de Tweede Wereldoorlog bereid was Joodse mensen op te vangen. Was dat sociale bewogenheid? Of had de toenmalige dictator Rafael Trujillo een eigen agenda?

Lali Landsberger, die eigenlijk Therese heette, werd geboren in 1898 in Friedeck, een plaats die destijds in het Oostenrijks-Hongaarse Rijk lag. Na de Eerste Wereldoorlog werden sommige grenzen opnieuw vastgesteld. De stad lag plotseling in Tsjecho-Slowakije en heette Frýdek. Lali Landsberger was de dochter van textielmagnaat Adolf Landsberger, die op latere leeftijd was getrouwd met Marianne en drie kinderen met haar kreeg. Eén overleed jong, Lali en broer Fred bleven over.

Sasha Meyer heeft haar grootmoeder nooit gekend, want ze is omgekomen in 1948. ‘Mijn moeder was niet in staat over haar te praten, maar na mijn moeders overlijden heb ik bij het opruimen fotoalbums gevonden en een heleboel brieven die Lali had geschreven. Zo heb ik haar eindelijk leren kennen. Daarnaast ben ik op zoek gegaan en vond familieleden in diverse landen waar ik voorheen geen weet van had.’

In Frýdek, later Frýdek-Mistek, werden de textielfabrieken van firma Landsberger eerst tijdens de Tweede Wereldoorlog in beslag genomen door de Duitse bezetter omdat het om een Joods familiebedrijf ging. Na de oorlog werd Tsjecho-Slowakije een communistisch land en verviel het bedrijf aan de staat. ‘In de communistische periode werd de familie Landsberger afgeschilderd als kapitalistisch en zuiver op geld belust’, vertelt Sasha. ‘Verschillende familieleden die nog in die regio woonden, hebben daar last van gehad. In 2018, vijf jaar na het overlijden van mijn moeder, is er in het stadsmuseum in Frýdek-Mistek een tentoonstelling geweest over de Landsbergers. Daar heb ik aan meegewerkt.

‘In de communistische periode werd de familie Landsberger afgeschilderd als kapitalistisch en zuiver op geld belust’

‘Een van de bezoekers was de schrijfster Hana Oboda, die geboeid raakte door Marianne Landsberger. Ze wilde graag een boek over haar schrijven en vroeg aan mij of dat mocht. Natuurlijk vond ik dat goed. Vanaf dat moment had ik heel veel contact met haar, om al haar vragen te beantwoorden. De tentoonstelling was aanleiding voor het idee voor een boek over Lali en de Tsjechische schrijfster gaf me het laatste zetje om mijn plan uit te voeren.’

Sasha Meyer benadrukt dat het communistische regime, dat viel in 1989, in Tsjechië als veel ingrijpender wordt beleefd dan de Tweede Wereldoorlog. Ook omdat het verser in het geheugen ligt. De bewoners van Frýdek-Mistek zijn, net als veel mensen in dit land, op zoek naar hun verzwegen geschiedenis.

Een onconventionele vrouw

Lali had een levensstijl die tegenwoordig acceptabel is, maar in haar eigen tijd niet. Ze trouwde en kreeg een kind, Yvonne. Ze was blij met haar dochter, hoewel het moederschap niet voldoende voor haar was. Van jongs af aan had Lali de ruitersport beoefend en ze besloot ook na de geboorte van haar kind daarmee door te gaan. ‘In die tijd was het niet ongebruikelijk dat kinderen van rijke ouders werden opgevoed door een gouvernante. Dan konden de moeders ‘damesdingen’ doen. Meedoen met ruiterwedstrijden was echter ongewoon voor een vrouw. In 1929 won Lali haar eerste internationale concours, waarna er vele prijzen volgden. Daarmee versloeg ze de traditionele mannelijke ruiterelite, die vaak afkomstig was uit militaire kring.’

Lali zorgde voor nog meer ophef toen ze verliefd werd op de jongere Otto Smolenski, die Smo werd genoemd. Voor hem verliet ze haar man Rolf, een katholieke Oostenrijker. Echtscheiding was tot 1938 niet toegestaan voor huwelijken die gesloten waren in de katholieke kerk. Na de Anschluss met Duitsland kon er worden gescheiden. Overigens was Lali een van de eerste vrouwen in Wenen die een rijbewijs had. Door al deze feiten te melden, geeft het boek een tijdsbeeld weer.

Donkere wolken

In Wenen was het toenemende antisemitisme in de jaren dertig goed voelbaar. Smo wilde het liefste Europa uit. Hij dacht serieus na over emigreren naar Zuid-Amerika, wat Lali beangstigde. Ze voelde zich sterk verantwoordelijk voor het familiebedrijf en ook voor de zorg voor haar moeder en dochter, die in Lausanne woonden. Lali dacht dat de politieke onrust zou gaan liggen als de economie weer aantrok, maar Smo dacht daar anders over en velen met hem.

In 1938 was er in het Franse Évian-les-Bains een internationale conferentie op initiatief van de Amerikaanse president Franklin Roosevelt. Het onderwerp was de problematiek rondom de aanzwellende stroom Joodse vluchtelingen. Van de 31 landen die hier vertegenwoordigd waren, was er één land dat aanbood 100.000 vluchtelingen op te nemen: de Dominicaanse Republiek. Het zouden er uiteindelijk 8.000 worden. Dit lijkt een vergeten stukje geschiedenis. ‘Rafael Trujillo, een regelrechte dictator, had redenen om zoete broodjes te bakken’, legt Meyer uit. ‘Zijn leger had een veldslag geleverd bij de grens met Haïti en sindsdien had hij problemen met de VS. Daarnaast was the United Fruit Company vertrokken uit de Dominicaanse Republiek. Ze hadden zelfs de barakken achtergelaten. Die stukken land konden benut worden.’

Lali dacht dat de politieke onrust zou gaan liggen als de economie weer aantrok

Waarschijnlijk hoopte Trujillo ook op een financiële injectie voor zijn arme land. Die kwam in de vorm van een vette bonus per vluchteling van hulporganisaties in New York. Virgilio Trujillo, zijn oudere broer, was ambassadeur in Europa en een bekende van Lali en Smo. In 1938 kocht Smo twee Dominicaanse paspoorten van hem voor 3.000 dollar. (Anno nu zou dat ongeveer 64.000 dollar zijn.) ‘De Dominicaanse Republiek had perspectieven die sommige andere Zuid-Amerikaanse landen niet boden, namelijk het staatsburgerschap en eventuele gezinshereniging. Dat maakte het land extra aantrekkelijk.’

Vooral Marianne Landsberger, de moeder van Lali, zag het niet zitten. Ze riep: ‘Doe het niet! Die reis is gevaarlijker dan die hele Hitler!’ Ze vertrouwde dictator Trujillo niet. Uiteindelijk gingen ze toch, maar pas toen Europa in oorlog was geraakt. Het zou een reis worden met veel tegenslagen, waardoor ze pas na een jaar eindelijk in de Dominicaanse Republiek arriveerden. Lali en Smo begonnen daar een finca, een ranch. Die was zo succesvol dat ze een tweede begonnen. In 1944 kregen ze het Dominicaanse staatsburgerschap.

Het ongeluk dat geen ongeluk was

Na de Tweede Wereldoorlog ondernam Lali om haar moeder en dochter weer te zien de grote reis naar Europa. Daarna reisde ze door naar haar broer. Tijdens de oorlog hadden ze contact gehouden via brieven, maar daarin vertelde Lali alleen de leuke dingen. ‘Brievenschrijvers moesten rekening houden met het feit dat die brieven werden gelezen’, legt Sasha uit. ‘Misschien in de Dominicaanse Republiek, misschien door de Duitse bezetter voordat de brieven Zwitserland bereikten. De brieven vertoonden tekenen van censuur, zoals aantekeningen.’

Toen sloeg het noodlot toe. In 1948, kort voordat ze definitief naar Europa zouden terugkeren, kwamen Lali en Smo in de Dominicaanse Republiek om bij een mysterieus auto-ongeluk. Hun bezittingen, inclusief de sieraden van Lali, vervielen aan de staat omdat er geen erfgenamen zouden zijn. Dat was onzin, want ze had haar dochter Yvonne.

Toen Yvonne naar de Dominicaanse Republiek wilde reizen, smeekte haar familie om dat niet te doen. Ze waren bang dat ze vermoord zou worden – een lot waarvan ze dachten dat dit ook haar ouders had getroffen. Sasha: ‘In 1961 werd dictator Trujillo vermoord door een lijfwacht. Er gaan geruchten van betrokkenheid van de CIA. Twintig jaar na het overlijden van Trujillo is mijn moeder alsnog naar de Dominicaanse Republiek gegaan. Ik herinner me daar hoofdzakelijk van dat ik het als kind zo erg vond dat ze veel langer wegbleef dan de bedoeling was.’

‘Het verhaal van Lali geeft aan dat moeten vluchten van alle tijden is’

Yvonne wilde uitzoeken hoe het zat met de dood van haar ouders. ‘Het is echter vruchteloos geweest’, vertelt Sasha. ‘Hetzelfde geldt voor de bezittingen van de familie Landsberger die in Tsjecho-Slowakije van hen zijn afgenomen. Alleen Fred Landsberger kreeg daar nog een vergoeding voor tot aan zijn overlijden begin jaren zestig.’

In latere publicaties, ook in Dominicaanse kranten, wordt hier en daar geschreven over de moord op het echtpaar Smolenski. Mogelijk is hun zakelijke succes hen fataal geworden. De finca kwam in handen van de familie Trujillo en werd doorverkocht voor zestig keer de waarde waarvoor het was gekocht.

Hun dood bleef niet onopgemerkt

De moord op Lali en Smo is in diverse publicaties besproken. In 1959 publiceerde de Dominicaanse journalist in ballingschap German E. Ornes in New York een boek over Trujillo waarin de zaak Smolenski werd genoemd, maar het barst volgens Sasha van de onjuiste details. Zo zou Lali een Belgische barones zijn. Een autoriteit op het gebied van Joodse vluchtelingenavonturen in de Dominicaanse Republiek is professor Allen Wells, de zoon van een van de kolonisten in Sosúa. Informatie die van hem afkomstig is, klopt wel.

‘Het verhaal van Lali geeft aan dat moeten vluchten, helaas een actueel onderwerp, van alle tijden is. Tegen je zin in, om het vege lijf te redden, je dierbaren en je vertrouwde omgeving moeten verlaten is een moeilijke beslissing. Lali en Smo konden niet anders’, vertelt Sasha Meyer tijdens de presentatie van haar boek.

Waarom is er zo weinig aandacht voor Joden die rond de Tweede Wereldoorlog naar de Dominicaanse Republiek vluchtten? Is het ondergesneeuwd in de grote stroom van informatie over deze bewogen periode in de wereldgeschiedenis? Of willen andere landen liever niet aan hun onbarmhartigheid worden herinnerd? Hoe dan ook, in Lali, een familiegeschiedenis, krijgt de lezer een goed beeld over dit relatief onbenoemde onderwerp.

Sasha Meyer, Lali, een familiegeschiedenis, Park Uitgevers, 304 blz., € 22,99