‘Ik ga graag een kritisch gesprek aan met Oost én West. Ik sta in het midden. Beide maatschappijen zijn te macho en te mannelijk’, zegt Rajae el-Mouhandiz.

Als Marokkaans-Algerijnse Nederlandse vrouw voelt Rajae el-Mouhandiz (Larache, 1979) zich ontheemd in de elitaire kunstwereld. Als klein meisje lag de focus op school, maar vanaf de eerste balletles wist ze dat podiumkunst is waar haar hart ligt. Mouhandiz is uitgegroeid tot een internationaal bekende artiest. Ze is al acht jaar achter elkaar als enige vrouwelijke hedendaagse zangeres vermeld in de lijst van de vijfhonderd invloedrijkste moslims in de wereld. Ze is zangeres, componist, producent en muziektheatermaker. De Kanttekening sprak haar over haar eerste muziektheatervoorstelling, Thuis, ontheemd, haar carrière en haar passies.

Onlangs ging je muziektheatervoorstelling Thuis, ontheemd in première. Van oorsprong ben je muzikant, je was zelfs de eerste Marokkaans-Nederlandse vrouw op het conservatorium. Hoe kwam je op het idee voor Thuis, ontheemd?
‘Ik ben inderdaad opgeleid als muzikant en ik heb de afgelopen jaren meerdere albums uitgebracht. Toen ik een Britse beurs won, was het mogelijk voor mij om wat andere kunstdisciplines uit te proberen zoals theater. Toen ik het Amerikaanse concept Hijabi monologen naar Nederland haalde en daar artistiek leider van werd, kon ik proeven wat theater is. Ik wilde zelf niet op het podium, maar juist een podium creëren voor de verhalen van Nederlandse vrouwen met hoofddoek. Ik kwam erachter dat mijn verhaal anders is, ook al deel ik éénzelfde culturele achtergrond als de vrouwen van Hijabi monologen. Ik en vele jongeren met mij, schipperen namelijk tussen twee culturen. Het maatschappelijke debat in Nederland over de Nederlandse identiteit is defensief en agressief. De enige vraag die constant gesteld wordt is: wie is Nederlander? Migratie is dus een groot vraagstuk dat veel emoties losmaakt bij mensen. Nu val ik buiten de boot bij zowel de westerse als de islamitische cultuur, doordat ik vrouw ben en kunstenaar ben ik altijd al een vreemde eend in de bijt geweest. In de cultuur waar ik vandaan kom, de Marokkaans-Algerijnse gemeenschap, is autonoom kunstenaar zijn als vrouw iets nieuws. Door gewoon mezelf te zijn, brak ik met vele plafonds: culturele, religieuze en maatschappelijke. Mijn ouders zijn gastarbeiders en ik bevind me in een elitaire context, namelijk de kunstwereld. Om die reden voel ik me soms best ontheemd. Wat betekent thuis voor iemand? Het is daarom voor mij belangrijk om de context van mijn ouders en grootouders te weten. In de theatervoorstelling neem ik de bezoekers mee door mijn culturele reis door de geschiedenis.’

De muziektheater voorstelling is gebaseerd op je eigen verhaal en een vooronderzoek dat resulteerde in een expositie van portretfoto’s. Waar ging het vooronderzoek over?
‘Voor de expositie heb ik van augustus tot september ongeveer negentig mensen in een arbeiderswijk in Den Haag twee vragen gesteld: wat betekent thuis voor jou en kan je een herinnering delen over toen jij je ontheemd voelde? De antwoorden die ik kreeg waren fascinerend. Na het gesprek heb ik de fotograaf Sander Stoepker gevraagd om de personen te portretteren. Ik ben op bezoek geweest bij de mensen en heb gelijk mijn eigen persoonlijke verhaal verteld. Dat bleek een goede opening te zijn. Door mezelf kwetsbaar op te stellen, durfden de geïnterviewde mensen dat ook te doen. Eén persoon vertelde bijvoorbeeld dat zij zich economisch ontheemd voelde. Zij was al zeven jaar werkloos en in de tussentijd had zij altijd vrijwilligerswerk gedaan, maar kreeg daar niet voldoende erkenning voor. Een andere geïnterviewde deelde dat ze zich lichamelijk ontheemd voelde. Ze was namelijk chronisch ziek geworden in een tijd dat al haar vrienden carrière gingen maken en leuke dingen gingen doen. Doordat zij fysiek niet in orde was, raakte zij vrienden kwijt. Iemand anders voelde zich ontheemd in het twee-sekse-systeem, het idee dat er twee afzonderlijke seksen bestaan, dat heerst in de westerse wereld. De persoon was namelijk transgender en fluïde van sekse en liet zich niet gemakkelijk in één hokje stoppen, maar liep daarom tegen veel problemen op zoals het uitkiezen van een toilet. Wat me het meest verraste is dat sommige mensen zich nog nooit ontheemd hebben gevoeld. Het interview werkte zo goed, omdat ik geen camera meebracht maar één op één gesprekken voerde. Daarnaast is er het stigma dat kunstenaars zachtaardig zijn, dus dat hielp ook mee. Ik heb zulke lieve en warme reacties gekregen en de expositie heeft iets tofs teweeg gebracht in een buurt die vaak negatief in het nieuws komt. De expositie reist nu, van plek naar plek. Dit kunstproject was in feite een vooronderzoek voor de theatervoorstelling.’

Ga je de kunstprojecten ook naar het buitenland brengen?
‘Na de kick-off tour ga ik voor een periode in Marokko de voorstelling verder ontwikkelen, daarna verwerk ik dat met wat ik nu al heb gemaakt. In de winter is de voorstelling helemaal af en dan ga ik er langer mee touren in Nederland. In 2018 ga ik de voorstelling vertalen in de Verenigde Staten. Met een regisseur daar zal ik verder schaven aan mijn spel en techniek en ik zal het stuk daar ook uitvoeren. Ook zal ik in de VS samen met Shayka Reima Yosif een wetenschappelijke laag toevoegen aan het project. De fotoserie ga ik ook naar die twee landen laten verder ontwikkelen en daar mensen dezelfde twee vragen stellen. In Marokko ga ik op zoek naar drie groepen: Zuid-Europese gelukszoekers, asielzoekers die vanuit delen van Afrika Europa proberen te bereiken, maar in Marokko stranden en Marokkaans-Nederlandse jongeren die in Marokko werken. Veel jongeren kunnen namelijk geen baan vinden in Nederland en besluiten daarom om in Marokko in een Nederlands callcenter te gaan werken. Op die manier leren ze ook tegelijkertijd het land van hun voorouders kennen. Als kunstenaar vind ik dit fenomeen natuurlijk heel interessant. In de VS ga ik een andere kant op. Daar wil ik aan mensen vragen wat ontheemding voor hen betekent, naar aanleiding van het aantreden van Donald Trump. In het presidentschap van Trump is het namelijk zo dat veel mensen die anders zijn zich onveilig voelen. Vrouwen beschikken niet meer over hun eigen rechten, de ngo Planned Parenthood krijgt geen subsidie meer, kunstenaars worden gekort en transgenders mogen niet meer zelf kiezen naar welk toilet ze gaan. De VS zet een stap terug als het ware.’

Denk je dat het de taak van kunstenaars is om maatschappelijk betrokken te zijn of zijn dit onderwerpen die je toevallig aanspreken?
‘Ik maak kunst over hele universele thema’s als liefde en esthetiek, maar door mijn positie als vrouw tussen twee culturen heb ik het gevoel dat het mijn plicht is om er iets over te zeggen. Er zijn zo weinig vrouwelijke kunstenaressen die westers en islamitisch zijn, dus daar ligt wel een taak. Deze taak vervul ik niet in praatprogramma’s waar harde debatten worden gevoerd, maar dit doe ik op mijn manier via mijn kunst. Politieke debatten zijn gepolariseerd en niet altijd even oprecht. Een gedeelte ervan is namelijk propaganda voor de eigen partij. Kunstenaars staan aan de zijlijn en hebben een ander belang; ze verbinden, inspireren, raken aan waar het pijn doet en verwonderen. In de maatschappij heb je beide soorten mensen nodig. Mensen voelen zich geïnspireerd door kunstenaars en vaak niet door politici. Dat komt omdat kunstenaars veel meer tijd hebben om te filosoferen over onderwerpen. Ze doen soms tien of zelfs twintig jaar over één project! Journalistiek is ook een vak apart, omdat journalisten vaak maar tot een bepaalde hoogte kunnen gaan. Mensen zijn vaak bang voor een journalist en bij een kunstenaar stellen ze zich vaak opener op. Politiek is de arena van de wereld als het draait om macht en kunst ontwricht deze macht. Het zijn vaak trendsetters. Zo word ik zelf vaak geassocieerd met het feminisme en onbewust ben ik ook een feminist. Ik voer een intern dialoog met mijn identiteit waardoor mijn verhaal persoonlijk is, maar het pionieren dat ik doe als performance artist met mijn roots kan als feministisch worden gezien. Het is een soort plicht die ik voel, een bepaalde levensstijl. Zo wil ik graag meer vrouwen zien in de setting waarin ik zit, maar ik zou me nooit abonneren op feministische magazines, want dat vind ik te passief. Ik ga graag een kritisch gesprek aan met Oost én West. Ik sta in het midden. Beide maatschappijen zijn te macho en te mannelijk. Wat veel mensen niet inzien is dat ik in de islamitische wereld een gerespecteerd kunstenares ben, terwijl ik geen hoofddoek draag en geen heilig boontje ben. Toch mag de islamitische wereld vaker een podium geven aan vrouwen met een mening. De weinige momenten dat ze in de publieke sfeer te zien zijn, geven ze vaak alleen kritiek op het Westen waardoor een intern debat, over wat er nog krom is binnen de islamitische cultuur. spaak loopt. Ik heb dus een feministische kant, maar dat komt puur door het beroep dat ik uitoefen en de intellectuele leegte die ik opmerk.’

Een ander onderwerp dat een grote rol speelt in het theaterstuk is kolonialisme. Hoe past dit in de rest van de show?
‘Kolonialisme komt in mijn kunst vaak metaforisch aan bod. Zo is er een oud-Afrikaans gezegde dat ik erg mooi. ‘Zolang de leeuw niet leert om z’n eigen verhaal te vertellen, zullen alle verhalen de jager ophemelen.’ Dat betekent in de huidige Nederlandse maatschappij dat zodra je in een multiculturele samenleving gaat leven, je niet meer slechts één verhaal kunt vertellen. Dus het verhaal van de jager over de trots van de VOC mag niet meer overheersen. Natuurlijk is het zo dat als je teruggaat in de geschiedenis dat ieder volk elkaar zowat heeft gekolonialiseerd, maar de verhalen van de groepen die naar Nederland zijn gekomen, zijn nog steeds niet opgenomen in de geschiedenisboeken. En als het wel zo is, dan is het vanuit een eurocentrisch perspectief. Er heerst een enorme verontwaardiging over de gifgasaanval in Syrië. Deze mensen zijn zich echter niet bewust van het feit dat de Spanjaarden in 1925 gifgasbommen, mosterdgas hebben losgelaten in de Rif. Dat is ook een reden dat veel Marokkanen naar Nederland zijn gekomen. Als je niet alles weet van de geschiedenis, snap je niet waarom groepen zich op een bepaalde manier gedragen. De meeste mensen weten niet waarom hun voorouders hier wonen. Eurocentrisme in geschiedenisboeken kan alleen als het gebaseerd is op een homogene groep, maar zodra het over een diverse groep gaat, is het noodzakelijk om bepaalde hoofdstukken toe te voegen waarin het vanuit de andere kant wordt bekeken. Op die manier heb je veel meer aansluiting met jongeren met een multiculturele achtergrond die nu enkel de kant van de jager zien. Wanneer je toch voet bij stuk houdt, ontken je eigenlijk de geschiedenis van bepaalde groepen mensen. Zelf wilde ik dit verhaal verwerken in mijn theaterstuk zodat de kijkers ook weten uit wat voor gezin ik kom. Doordat ik het in een theaterstuk verwerk, doe ik het zonder te oordelen. Theater kan ons helpen met de koers bepalen om te kijken waar we heen gaan, zodat de geschiedenis zich niet herhaalt. Dat hoop ik bij te kunnen dragen.’

Wie zijn je idolen?
‘Ten eerste ben ik fan van iedereen die zijn dromen najaagt, maar toch springen er wel een paar uit. Ik merk wel dat steeds meer van mijn idolen overlijden. Zo keek ik bijvoorbeeld enorm op tegen Muhammad Ali, he floats like a butterfly and stings like a bee. Hij brak een plafond in een tijd waarin er veel not done was en dat deed hij met charme. Hij was niet alleen een topsporter, maar hij was ook heel filosofisch. Daarnaast liet hij iedereen in zijn waarde, hij had wel een scherpe mening maar iedereen voelde zich comfortabel bij hem. De boodschap die ik van hem heb meegekregen is glimlach naar iedereen en ga nooit met je vinger wijzen. Zijn foto alleen stelt mij al gerust. Malcolm X is ook één van mijn grote idolen. Hij heeft natuurlijk een enorm plafond doorbroken en wat hem ook zo aantrekkelijk maakt, is dat hij heel menselijk is. Hij heeft veel fouten gemaakt, maar hij heeft een filosofie ontwikkeld waarin hij in het hol van de leeuw durfde te kruipen met een rechte rug. Hij heeft jongeren van verschillende culturen hoop gegeven dat de wereld veranderd kan worden en dat we allemaal deel van de oplossing kunnen zijn. Helaas is het zo dat als ik kijk naar de Black Lives Matter Movement in 2017 er eigenlijk niet veel veranderd is. We moeten in een periode terechtkomen waarin we het kunnen hebben over echt belangrijke onderwerpen, zoals universele mensenrechten, klimaat en gelijkheid.’