Waarom blijft het zo lastig om kolonialisme en racisme bespreekbaar te maken? Daarover gaat de tentoonstelling ‘[H]erkennen Herbouwen’ in de Rotterdamse Kunsthal.

De tentoonstelling is een samenwerking tussen de Kunsthal en Museum Boijmans van Beuningen. Als gastcurator treedt de kunstenaar patricia kaersenhout (zonder hoofdletters) op. De aanleiding is het herdenkingsjaar voor het Nederlandse slavernijverleden.

Wonderkamers

Kaersenhout is beeldend kunstenaar en activist. Ze onderzoekt in haar werk de Afrikaanse diaspora in relatie tot feminisme, gender, seksualiteit, racisme en het Nederlandse slavernijverleden.

Het is overduidelijk dat ze een sterke band heeft met het thema, maar toch verraste het verzoek om deze tentoonstelling samen te stellen haar: ‘Ik was nog niet eerder curator geweest, maar vond het een leuke uitdaging. Vooral omdat het om een totaalinstallatie gaat. Ik kreeg carte blanche en werkte samen met een fantastisch team. Een van hen is ontwerper en docente Roza te Velde. Wat betreft kolonisatie zitten we op dezelfde golflengte. Ze zei dan ook meteen ‘ja’ toen ik haar vroeg. Museum Boijmans is momenteel gesloten, maar ik mocht 25 kunstwerken van het museum uitzoeken voor de tentoonstelling. Gaandeweg wilden meerdere Rotterdamse musea meedoen, waaronder Het Natuurhistorisch Museum, het Maritiem Museum en het Museum Rotterdam.’

Duizend vierkante meter lijkt veel om te mogen vullen, maar toch moeten er strenge keuzes worden gemaakt. De ruimte is verdeeld in vijf delen, waarin de wonderkamers, ook wel rariteitenkabinetten genoemd, uit de zeventiende en achttiende eeuw worden nagebootst. Ze worden beschouwd als voorlopers van de hedendaagse musea.

Kaersenhout: ‘Wonderkamers waren kamers in de woningen van rijke mensen, vol met objecten die geroofd waren in overzeese gebieden. Dat wil ik omdraaien. In deze wonderkamers wordt de witte cultuur als een wonderlijk fenomeen gezien. Ik heb vijf opkomende kunstenaars gevraagd om een kritisch kunstwerk te maken: Bouba Dola, Tommy van der Loo, Devika Chotoe, Ada M. Patterson en Dominique Latoel. Daarnaast zijn er vijf gedichten te horen van emeritus professor Gloria Wekker. De kamers zijn gebaseerd op het zogenoemde ego defense mechanism, dat je beschermt tegen pijnlijke emoties. Socioloog Paul Gilroy heeft dit vertaald naar vijf onderwerpen waar een zwart subject tegenaan loopt op het moment dat er onrecht wordt ervaren: ontkenning, schuld, schaamte, herkenning en verzoening.’

Excuses

Officieel is de slavernij in het Koninkrijk der Nederlanden op 1 juli 1863 afgeschaft, maar daarna moesten de tot slaaf gemaakte mensen in Suriname nog tien jaar doorwerken om het verlies van de eigenaren te compenseren. ‘Wie een misdaad tegen de menselijkheid pleegt, krijgt compensatie’, vat kaersenhout samen. ‘Waarom wordt er niet gepraat over herstel, waarmee de positie in de samenleving van de nazaten verbeterd wordt? Bijvoorbeeld intergenerationele therapie, een basisinkomen en gratis zorg, om naar een paar voorbeelden te noemen.’

‘Excuses gaan niet alleen over woorden, maar ook over daden’

De excuses die het kabinet in december vorig jaar maakte, noemt kaersenhout een lege huls. ‘Excuses gaan niet alleen over woorden, maar ook over daden. Er is niet geluisterd naar de achterban. Wat is het plan hierachter? Ik ben achterdochtig en veel mensen met mij. Zelf stam ik af van tot slaaf gemaakten. In de Oude Kerk in Amsterdam ligt een zwarte man begraven die een voorouders van mij is. Hij was als slaaf geboren en werd later vrijgekocht door zijn witte slavenhouder.’

Kaersenhout voelt aan den lijve hoe het slavernijverleden doorwerkt. ‘Het werkt ook door in je lichaam. Veel jonge mensen hebben daar erg veel last van. Ik ben heel blij met het beeld van een zwarte vrouw op het Stationsplein in Rotterdam. Er vindt nu een kanteling plaats, waarin zwarte vrouwen zich steeds meer op positieve wijze gepresenteerd zien. De erkenning begint te komen. Ik ben dankbaar dat ik daar onderdeel van uit mag maken.’

Kaersenhout wijst op de vijf kasten die kunstenaar Dominique Latoel heeft beschilderd als onderdeel van de tentoonstelling. In deze kasten zijn geluidsopnamen te horen van Rotterdamse nazaten uit gekolonialiseerde gebieden zoals Indonesië, Suriname en de Antillen. ‘Als de tentoonstelling voorbij is worden de kasten geveild in het Verhalenhuis Belvédère. De opbrengst is voor de Molukse stichting Van Ver Gekomen en bestemd voor een eigen monument in Rotterdam. De boodschap erachter is dat we uit verschillende gebieden komen, nu in Nederland wonen en solidair met elkaar moeten zijn, in plaats van elkaar te bevechten.’

Tommy van der Loo is een van de kunstenaars die meedoet aan de tentoonstelling [H]erkennen Herbouwen. Onderwerpen die regelmatig terugkeren in zijn werk zijn geschiedenis, dood en ongelijkheid.

‘De Kunsthal is een van de meest gerenommeerde musea van Nederland en doet veel met diversiteit en inclusie’, zegt Van der Loo. ‘Een hele eer om hier je werk te mogen tonen, zeker met een onderwerp dat ik de laatste jaren heb onderzocht. Mijn moeders familie stamt af van tot slaaf gemaakten. Dat voelt als iets wat ver weg is en toch ook dichtbij.’

De nog levende opa van Tommy van der Loo werd in 1928 geboren op een plantage in een vertrek waar vroeger tot slaaf gemaakte mensen leefden. ‘Mijn opa drukt zijn stempel op de familie. Hij was niet tot slaaf gemaakt, maar zat wel in een vergelijkbare positie omdat hij een laag loon kreeg en een groot deel daarvan moest afstaan aan de plantage-eigenaar. Het verschil met vroeger was dat hij de mogelijkheid had om weg te gaan, en ook dat hij zich door middel van onderwijs verder kon ontwikkelen. Dat deed hij. Hij ging bij de politie werken en heeft zich opgewerkt tot hoofdcommissaris. Door zijn levensvisie ben ik na de kunstacademie kunstgeschiedenis gaan studeren aan de Radboud Universiteit. Ik werk als docent beeldende vorming én als kunstenaar. Het is een mooie combinatie.’

Van der Loo staat positief tegenover de excuses van het kabinet voor de slavernij, ondanks dat de manier waarop anders had gekund en het uitzonderlijk laat is. ‘Beter laat dan nooit. Helaas worden de dingen vaak zwart-wit gezien. Wel herdacht, niet herdacht. Nazaat van een tot slaaf gemaakte of niet. Door mijn achtergrond sta ik aan beide kanten van de geschiedenis.’

Wat Van der Loo een beetje stoort is dat er niet naar alle adviescommissies is geluisterd. ‘Als je het doet, doe het dan goed. Maar in de eerste instantie was ik blij met het gebaar. Dit jaar wordt er meer stilgestaan bij de afschaffing van de slavernij, omdat het honderdvijftig jaar geleden is dat de slavernij werd afgeschaft. De viering, Keti Koti, is elk jaar op 1 juli. Wat mij betreft zou dit een nationale feestdag kunnen worden.’

Over zijn kunstwerk voor de tentoonstelling doet Van der Loo nog een beetje geheimzinnig, maar het heeft te maken met inmiddels verguisde zeehelden. ‘De afgelopen tien jaar zijn er beelden van ‘zeehelden’ uit de zeventiende eeuw beschadigd. Ik wil absoluut niet aanzetten tot geweld, maar die gehavende beelden, een teken van verzet, hebben een zekere schoonheid. Het is net als met deze tentoonstelling: herkennen, herbouwen is anders dan je gewend bent en nodigt uit tot nadenken.’

In een ander onderdeel van de tentoonstelling vertellen Rotterdammers over de erfenis van de slavernijgeschiedenis van de stad. De bedoeling is dat bezoekers zich openstellen voor een andere gezichtspunten. Achter de objecten uit het koloniale tijdperk zitten pijnlijk onderwerpen verborgen zoals dwangarbeid, oorlog, armoede, racisme en onbeschrijflijk veel ander leed.