Maral Noshad Sharifi was pas vier jaar oud toen ze met haar zwangere moeder vanuit Iran naar Nederland vluchtte. Tegenwoordig is ze correspondent voor de Volkskrant in New York. In maart verscheen haar deels autobiografische roman Citroeninkt.

Op de cover van haar boek staat een kinderfoto van schrijver en journalist Maral Noshad Sharifi (Teheran, 1989). In verband met een luizenplaag op haar Nederlandse basisschool moesten haar prachtige krullen worden afgeknipt. Voor de normen van die tijd was ze net een jongetje, wat als een extra straf aanvoelde.

Het boek gaat over Talar – die in grote lijnen dezelfde persoon is als Noshad Sharifi. Haar moeder Sepideh is zwanger van haar tweede kind als ze samen met Talar Iran ontvlucht en naar Nederland gaat. Na een verblijf in het asielzoekerscentrum, dat niet uitgebreid wordt besproken, kiest Sepideh er bewust voor om in een dorp te gaan wonen. De gedachte hierachter is dat de saamhorigheid in een dorp vaak groter is. Sepideh is bang om ziek te worden, of erger, en in dat geval zullen buren in een dorp eerder bereid zijn om voor haar kinderen te zorgen dan in een stad.

Anno 1993 telde Moerkapelle ongeveer vierduizend inwoners. Nederland was religieuzer dan Sepideh dacht. Als ze merkt dat Talar op school moet bidden, haalt ze haar kind daar weg. Op haar nieuwe school krijgt Talar les van meester Hans, van wie ze veel leert en op wie ze kan bouwen. Helaas wordt meester Hans ziek en overlijdt hij veel te jong aan de gevolgen van kanker.

Gelukkig leert Talar in Moerkapelle ook mevrouw Dijkman kennen, die ze oma Dijkman mag noemen. Mensen als ‘oma’ Dijkman en buurvrouw Erica vangen Talar en haar moeder liefdevol op. Met haar boek wil Noshad Sharifi onder andere laten zien dat er veel lieve mensen waren die hen met open armen ontvingen.

Onder water geduwd

Talar krijgt voor het eerst met discriminatie te maken in een zwembad in Zoetermeer. Een jongen duwt de kleine meid onder water en roept: ‘Vieze stinkturk! Tief op naar je eigen land’. Helaas is deze scene ook autobiografisch, vertelt Noshad Sharifi. ‘Mijn vader [die weer bij het gezin was komen wonen] probeerde mij uit te leggen dat er mensen waren die een hekel aan buitenlanders hadden. Ik snapte er als kind niets van. Ik woonde in Nederland. Dan was ik toch een binnenlander? Buitenlanders woonden buiten de Nederlandse grenzen. Dat zat dus anders. Ik ben niet net als de rest. Iedereen is niet hetzelfde.’

Talar voelt zich erg eenzaam. In het begin denkt ze dat iedereen om haar heen ook uit Iran naar Nederland is gevlucht. Langzaam beseft ze dat niet alle kinderen hebben meegemaakt wat zij heeft meegemaakt.

Langzaam beseft ze dat niet alle kinderen hebben meegemaakt wat zij heeft meegemaakt

‘Talar voelt zich ook eenzaam omdat zij van binnen blij is, terwijl haar ouders verdrietig zijn’, vertelt Noshad Sharifi. ‘Bovendien begrijpt haar omgeving niet uit wat voor wereld ze komt. Als ze bevriend raakt met Ziba, die ook uit Iran komt, neemt haar gevoel voor eenzaamheid af.’

De kleine Talar is nieuwsgierig en stelt graag vragen. Daarom was haar moeder toen ze nog in Iran woonden bang dat ‘dat kind nog eens onze dood wordt’. Om veiligheidsredenen mocht Talar niets vertellen en niets vragen. Die angst was deels ingegeven door de aanwezigheid van spionnen. ‘Zeker in jaren tachtig en begin jaren negentig was dat geen ingebeelde angst’, vertelt Noshad Sharifi. ‘Op de Iraanse school waar ik les had was er iemand die linkse boeken verkocht. Hij bleek een spion te zijn, die op deze manier informatie wilde inwinnen over dissidenten. Die situatie bracht een schok te weeg onder de leerlingen en hun ouders. Na onze vlucht was de sfeer rustiger, maar er zijn nog steeds Iraanse spionnen in Nederland en in andere landen.’

Een andere angst van haar moeder is dat ze weer naar de gevangenis moet. Noshad Sharifi begrijpt dit. ‘Als je jaren in angst hebt geleefd, dan gaat dit niet ineens weg. Angst overheerst. In Iran hadden mensen een eigen vriendengroep met wie ze opgegroeid waren. Eenmaal in een ander land kenden ze vaak niemand.’

Een goede school

Sepideh wil dat haar dochter naar een goede middelbare school gaat. Daarom verhuizen ze naar een goede buurt in Den Haag. Talar moet naar een bijna honderd procent witte middelbare school, waarop verschillende Oranjeprinsen hebben gezeten. Ook dit is autobiografisch, vertelt Noshad Sharifi.

‘Ik begrijp mijn moeder wel. Ze wilde het beste voor mij, en daarom moest ik in een kansrijke omgeving opgroeien. Zelf had ik geen keuze, maar als ik kinderen zou krijgen gaan ze niet naar een dergelijke school. De leerlingen hadden geen weet van de samenleving. Als ik kinderen zou hebben, zou ik hen, denk ik, op een school plaatsen met meer diversiteit. Veel leerlingen op mijn school kwamen amper uit hun bubbel. Dan woonden ze in een chic herenhuis en dachten ze dat ze het niet goed voor elkaar hadden, omdat het geen vrijstaande villa was. Dit lijkt mij geen goede omgeving om mijn kinderen in groot te laten brengen.’

Terug naar Iran

Als Talar een jaar of vijftien is, bekijkt haar moeder steeds meer filmpjes over Iran en de afschuwelijke gevolgen van het regime. ‘Kijk naar wat er in je land gebeurt’, zegt ze tegen Talar. Heel verwarrend, want ze wonen toch in Nederland?

Noshad Sharifi heeft dit zelf ook meegemaakt: ‘Ik vond dat moeilijk te begrijpen. Ik dacht hierdoor dat ik blijkbaar in Iran had moeten wonen. Maar die gedachte slaat nergens op. Ik heb daar niets meer te zoeken. Maar ik bleef me dit toch afvragen. Was ik in Iran gelukkig geweest? Hadden mijn ouders daar meer of minder stress gehad? Door mijn werk als journaliste ben ik op veel ongebruikelijke plekken geweest in allerlei landen, maar ik kan niet naar Iran om dingen te onderzoeken. Ik weet niet hoe het land eruit ziet.’

De moeder van Talar wil in Nederland zoveel mogelijk leren en dat wil ze ook voor haar dochter. Dat zou van pas kunnen komen als ze eventueel naar Iran zouden teruggaan. Dat heeft raakvlakken met de moeder van Noshad Sharifi: ‘Ook zij dacht serieus dat we terug zouden gaan. Dat heb ik pas écht ontdekt toen ik ter voorbereiding van Citroeninkt mensen ging interviewen. Het was belangrijk om ons in Nederland verder te ontwikkelen. Toch had mijn moeder in haar achterhoofd dat we weer terug naar Iran konden als het regime weg was. Als de samenleving opnieuw moest worden opgebouwd, dan moesten we daaraan iets kunnen bijdragen. Mijn moeder heeft gestudeerd en een kinderdagverblijf opgezet. Dat was ook in Iran van nut en ik zou net zo goed in Iran journaliste kunnen zijn.’

Na de revolutie van 1979 dachten veel Iraniërs, ook haar moeder, tegen beter weten in dat het regime niet zo lang stand zou houden. ‘Zulke extreme partijen zijn veel mensen niet gewend, het waait wel over’, vertelt Noshad Sharifi. ‘Dat was het idee.’

Vroeg wijs

Noshad Sharifi zorgt ervoor dat je je als lezer goed in Talar kunt verplaatsen. Het meisje is wijs voor haar leeftijd, door alles wat ze heeft meegemaakt. In een passage in Citroeninkt komt dat goed naar voren:

‘Het is alsof alle mensen die Iran hebben verlaten ook een stukje van zichzelf hebben achtergelaten,’ zegt Talar tegen haar vriendin Ziba. ‘Dingen waar ze blij van werden raakten ze allemaal kwijt. Bergen, poëzie, hun gemeenschap.’

Hiermee zegt Talar in weinig woorden veel. Ze verwoordt de emoties van mensen en kinderen die noodgedwongen hun eigen omgeving hebben moeten verlaten. Citroeninkt maakt duidelijk wat de verschillen zijn tussen emigreren en moeten vluchten.

Maral Noshad Sharifi, Citroeninkt (Prometheus, 2023), 240 pagina’s, 22,50.