Acht hedendaagse Saoedische kunstenaressen bieden middels fotografie en film een zeldzame kijk op Saoedi-Arabië in de tentoonstelling Fonāna in het Foam Fotografiemuseum Amsterdam. Van roze auto tot lichamen zonder gezichten, deze kunstwerken werpen licht op de complexe sociale structuren van het land door de ogen van de vrouw.

De focus van de pakkende kunstwerken van Fonāna (vrouwelijke kunstenaar in het Arabisch) ligt op de complexe sociale dynamieken van de Saoedische samenleving. Met name gendergelijkheid komt aan bod. Dat is niet zo gek, gezien het feit dat vrouwenrechten in Saoedi-Arabië beperkt zijn in vergelijking met de rechten van vrouwen in de omringende landen. De laatste paar jaar zijn er meerdere versoepelende hervormingen doorgevoerd. Zo werd het rijverbod voor vrouwen in 2018 opgeheven en hebben vrouwen sinds 2019 geen toestemming meer nodig van hun mannelijke voogd om een paspoort aan te vragen. Toch hebben de Saoedische vrouwen nog een lange weg te gaan. Elk kunstwerk is een statement, al is het soms even zoeken naar de ‘verstopte’ boodschap.

‘Vrouwelijke kunstenaars in Saoedi-Arabië opereren vaak in een cultuur van zelfcensuur’

‘De rol van kunst in de vrouwenemancipatie in Saoedi-Arabië is een complexe kwestie, diep verweven met de wahabistische staatsideologie’, legt curator Aya Musa uit. ‘Het wahabisme is een strikte en tegelijkertijd modernistische interpretatie van de islam, die het sociale en politieke landschap van het koninkrijk vormt. Het beperkt de rechten en vrijheden van vrouwen en ook hun mogelijkheden om zichzelf te ontplooien, bijvoorbeeld op het gebied van kunst. Vrouwelijke kunstenaars in Saoedi-Arabië opereren hierdoor vaak in een cultuur van zelfcensuur en maatschappelijke druk, waarbij de wahabitische visie op kunst en creativiteit weinig ruimte laat voor afwijkende perspectieven.’

Maar de van boven opgelegde hervormingen, die enkele jaren geleden zijn ingezet, hebben vrouwen in de publieke sfeer zichtbaarder gemaakt. ‘Ze bieden ook nieuwe mogelijkheden voor de kunstwereld, waarbij vrouwen meer kansen krijgen om hun werk te exposeren en actief bij te dragen aan het maatschappelijke debat’, aldus Musa.

Roze auto en lichamen zonder gezichten

De Saoedische kunstenaressen verwerken de uitdagingen en obstakels waarmee ze door de jaren heen zijn geconfronteerd in hun kunstwerken, ieder op een geheel persoonlijke manier. Dit resulteert in een verrassende en prikkelende tentoonstelling. De ruimte in Foam is niet groot, toch kun je er gerust langere tijd verdwalen. Saoedische kunstenaressen moeten in eigen land dikwijls vindingrijk zijn om aan de censuur te ontsnappen. Zo omzeilt fotografe Jowhara Al Saud maatschappelijke beperkingen door contouren te tekenen op negatieven zonder de gezichten in te vullen. Hiermee wil ze vertellen dat expressies verder gaan dan het gezicht.

Maha Malluh stelt fotogrammen samen waarin allerlei alledaagse objecten – zoals een sleutelhanger of een kaars – naast elkaar liggen. Hiermee legt ze de nadruk op de tegenstelling tussen traditie en de moderne consumptiemaatschappij. En kunstenares Sara Abu Abdallah heeft een oude auto lichtroze geschilderd in haar video-installatie ‘Recommence’ uit 2012. Haar kunstwerk is een boodschap van hoop, omdat het rijverbod voor vrouwen toen nog van kracht was.

Elk kunstwerk dat in Foam hangt helpt het bewustzijn over maatschappelijke kwesties zoals deze te vergroten. Fonāna toont hoe kunst als subtiel verzet fungeert en indirect een rol speelt in de emancipatie van vrouwen in Saoedi-Arabië.

‘De kunstwerken van deze vrouwen dagen de heersende dogma’s en de bestaande orde uit’, vertelt Musa. ‘De vrouwen zoeken grenzen op en zetten hun creativiteit in om genderrollen te bekritiseren en aandacht te vragen voor de autonomie van de vrouw en de complexiteit van haar identiteit in een door mannen gedomineerde samenleving. Deze vrouwen bieden een gelaagd en genuanceerd beeld, dat de simplistische zwart-witbeelden over de regio tegenspreekt.’ Daarmee wordt niet alleen de norm in Saoedi-Arabië uitgedaagd, maar ook onze eigen westerse vooroordelen ten aanzien van Saoedische vrouwen. ‘De tentoonstelling Fonāna nodigt uit om verder te kijken en de dialoog aan te gaan’, zegt Musa.

Wie zijn de vrouwen?

Saoedi-Arabië kent een rijke geschiedenis op het gebied van kunst, zoals mozaïeken en kalligrafie.  Hedendaagse kunst komt echter langzaam op gang als gevolg van de conservatieve cultuur. De kunstenaressen uit Fonāna zijn allen geboren in Saoedi-Arabië, maar slechts enkelen wonen er nog. Een groot deel van hen studeerde in het buitenland.

Musa vertelt hoe de selectie tot stand kwam: ‘De vrouwen die deel uitmaken van deze tentoonstelling zijn onafhankelijke kunstenaressen, los van overheidsinvloeden of culturele verwachtingen. Naast hun artistieke kwaliteiten brengen zij unieke inzichten en ervaringen met zich mee. Deze vrouwen presenteren hun persoonlijke verhalen en visies. Hierdoor wordt een waarheidsgetrouw beeld geschetst van de hedendaagse fotografie in Saoedi-Arabië.’

‘Ik moet stellen dat kunst nooit a-politiek is’, zegt Musa. ‘Zelfs wanneer het niet direct sociaal-politieke kwesties aan de kaak stelt, resoneert kunst met de maatschappij waarin het ontstaat. De kunst van de vrouwen in Fonāna vormt hierop geen uitzondering. Deze tentoonstelling stelt ons in staat de persoonlijke en collectieve verhalen van deze kunstenaressen te zien, te horen en te delen op een manier die zowel persoonlijk bevrijdend als maatschappelijk uitdagend is.’

De tentoonstelling is tot en met 14 februari 2024 te zien.