Disney zit in de problemen. Films floppen in de bioscoop en veel fans hekelen de zogenoemde woke-ideologie die de nieuwste films van Disney, Marvel en Star Wars zou beheersen. Go woke, go broke? Of is er iets anders aan de hand? 

Een van de films die gigantisch flopte is The Marvels uit 2023. Deze superheldenfilm kostte bijna 300 miljoen dollar om te maken – exclusief campagnekosten – maar leverde nog geen 200 miljoen dollar op. Dit terwijl een film met een budget van 300 miljoen twee tot tweeënhalf keer zo veel moet opleveren om het break-even punt te bereiken. Ook Disney’s animatiefilm en musical Wish (2023)– met een budget van 200 miljoen dollar en een opbrengst van 240 – was een enorme box office bomb (een flop). 

Beide films hebben een of meerdere vrouwen van kleur in de hoofdrol. Ligt het falen van beide films aan de diverse cast en de progressieve boodschap die wordt uitgedragen, zoals sommige filmfans en -critici beweren? Mediawetenschapper Dan Hassler-Forest (Universiteit Utrecht) gelooft dat het net even anders zit. Het is volgens hem ‘een ingewikkeld onderwerp met een kluwen vol tegenstrijdige elementen’.

Bijna allemaal witte mannen

Hij begint zijn minicollege aan de telefoon met de Marvel Cinematic Universe (MCU), die sinds 2008 tientallen kaskrakers heeft uitgebracht. ‘De Marvel-films bouwden in de loop van de jaren een reputatie van betrouwbaarheid op. De films leverden een herkenbare formule, trokken veel mensen naar de bioscoop en brachten miljarden op. De climax van de MCU-films was Avengers Endgame uit 2019, waarin we afscheid namen van enkele belangrijke acteurs: Robert Downey Junior die Iron Man speelde en Chris Evans die Captain America was. De belangrijkste acteurs waren bijna allemaal witte mannen. Daar waren mensen mee vertrouwd. Dat was veilig.’  

‘Het standaard verhaal van Hollywood is dat een witte man de wereld redt’

Rond 2015 veranderde de manier waarop Hollywood met diversiteit omging, vervolgt Hassler-Forest. ‘Dit kwam dankzij de heropleving van een aantal sociale bewegingen, zoals Black Lives Matter, #MeToo en de LGBTQIA+-beweging die zich nu extra hard maakt voor trans- en queerrechten. Deze bewegingen, die mede sterk waren geworden door sociale media, oefenden druk uit op Hollywood om het beleid te veranderen door de films diverser en inclusiever te maken. De kritiek was dat films steeds weer hetzelfde verhaal vertelden over dezelfde groep. Vrouwen en zwarte mensen speelden wel een rol in deze films, maar nooit de hoofdrol. Dat moest anders. ‘Het argument van Hollywood was voorheen altijd dat diversiteit niet verkoopt, maar na het gigantische commerciële succes van de horrorfilm Get Out (2017) en de MCU-film Black Panther (2018), waarin acteurs van kleur hoofdrollen vervullen, ging dit niet meer op.’

Behalve dat er nieuwe regisseurs en scriptschrijvers werden gezocht – vrouwen en mensen van kleur – experimenteerde Hollywood met nieuwe vormen van verhalen vertellen, aldus Hassler-Forest. ‘Het standaard verhaal van Hollywood is dat een witte man de wereld redt door zijn mannelijkheid te bewijzen: denk aan Luke Skywalker die met zijn X-Wing de Death Star vernietigt in een orgastische explosie. Dat soort films voerde decennialang de boventoon. Maar het publiek is kritischer geworden over deze oude formules. Daarom maken filmproducenten nu andere verhalen. Toch is het publiek  niet vertrouwd met deze nieuwe formule.’

Hassler-Forest vermoedt dat hier – vaak – seksisme en racisme achter zitten. ‘Kritische fans zeggen: we zijn niet tegen vrouwen of mensen van kleur, maar de nieuwe verhalen zijn slecht. Ik vind het wel heel toevallig dat die kritiek telkens weer opduikt als een vrouw of een persoon van kleur de hoofdrol speelt. In de oude films stond de witte man in het middelpunt. Het publiek was gewend om zich te identificeren met zo’n hoofdpersoon. De triomf van de held was ook de triomf van de kijker. Ik kan mij voorstellen dat een deel van het bioscooppubliek de veranderingen ongemakkelijk vindt omdat het niet vertrouwd aanvoelt.’  

Streamingdienst Disney

Maar het gaat om meer dan conservatieve kritiek van witte mannen alleen, volgens Hassler-Forest. ‘Er is een bijkomend probleem, van heel andere orde. Disney heeft enkele jaren geleden Marvel aangekocht om speelgoed te verkopen: actiepoppetjes, dekbedden enzovoort. Dat was ook de reden waarom Disney Star Wars heeft overgenomen. Beide merken hebben hun eigen series gekregen op streamingdienst Disney Plus. Een nieuwe strategie was om films snel op Disney Plus te zetten, meestal binnen drie maanden, om het publiek aan de streamingdienst te binden. Maar dit heeft ook tot gevolg gehad dat minder mensen naar de bioscoop gaan. 

‘Daarnaast heeft Disney heel erg zijn best gedaan om de nieuwe MCU-films te integreren met de MCU-series op Disney Plus. Maar dit heeft tot gevolg gehad dat mensen die geen abonnement hebben op Disney Plus moeite hebben om de nieuwe MCU-films te volgen, omdat ze de achtergrond missen. De film The Marvels had twee heldinnen van kleur die nog niet eerder op het witte doek waren verschenen en nauwelijks worden geïntroduceerd in de film: Miss Marvel van de gelijknamige serie op Disney Plus, en Monica Rambeau, die een bijrol had in de serie Wanda Vision. Disney wil mensen dwingen lid te worden van de streamingdienst, maar jaagt op deze manier dus ook mensen de bioscoop uit.

‘Voor Star Wars daarentegen is de streamingdienst Disney Plus misschien wel de redding geweest, denkt Hassler-Forest. ‘Veel fans waren boos over de Star Wars-film The Last Jedi, onder andere vanwege het vrouwelijke personage vice-admiraal Holdo, die Poe Dameron – gespeeld door Oscar Isaac – op zijn nummer zette. Menig mannelijke fan kon een vrouw in een machtspositie niet waarderen en helemaal Holdo niet, die er vanwege haar paarse haar een nogal queer uiterlijk had. The Last Jedi was een hele goede film, die terecht brak met het verleden en een nieuwe weg in sloeg. Maar de toenmalige producent van Star Wars, Lucasfilm (nu onderdeel van Disney, red.), was zo van de reacties van fans geschrokken, dat het daarna een hele brave film maakte waarin alle veranderingen van The Last Jedi ongedaan werden gemaakt. En deze film – The Rise of Skywalker – werd door dit gedraai juist de meest onpopulaire van alle negen films. Nu is Star Wars vooral miniseries aan het maken – denk aan The Mandalorian, Andor en Ahsoka – en worden er voorlopig geen nieuwe bioscoopfilms geproduceerd.’

Doorzichtig ‘preken’ werkt niet in films

Disney zelf maakt nu veel live action-remakes van de bekende Disney-tekenfilms van weleer, zoals Cinderella, Aladdin en The Little Mermaid. Maar ook deze films krijgen veel conservatieve kritiek, aldus Hassler-Forest. ‘De live action remake van The Little Mermaid koos voor een Afro-Amerikaanse vrouw als Ariel en de Latina Rachel Zegler speelt straks Snow White. Voor conservatieve fans is dit heiligschennis, want alles wat afwijkt van de versie die ze al kennen is fout. Disney mag geen nieuwe wegen inslaan, vinden ze.’ 

‘Mensen gaan naar de bioscoop om te ontspannen’

Volgens Hassler-Forst moeten we de kritiek ook niet te groot maken. ‘Sommige influencers willen gewoon meer views en volgers, en die krijg je als je op TikTok boos wordt op Disney.’  Hij begrijpt wel dat doorzichtig ‘preken’ juist niet werkt in films. ‘Mensen gaan naar de bioscoop om te ontspannen. Ze willen niet de les worden gelezen. Maar de ellende is: de vanzelfsprekendheid waarmee we vertrouwd zijn reproduceert juist witte superioriteit. Helaas zijn veel witte mensen – meestal onbewust – racistisch, seksistisch, homofoob en islamofoob. De debatten over Marvel, Star Wars en Disney zijn te vergelijken met het Nederlandse debat over zwarte piet. We moeten vertrouwd raken met mensen van kleur als de hoofdrolspelers in films, en met verhalen waarin witheid geen vanzelfsprekende norm meer is. Dit heeft tijd nodig. En deze inhaalslag kan helaas niet op een pijnloze manier plaatsvinden. 

‘Gelukkig zijn de meeste mensen bereid om mee te gaan in een veranderende cultuur. Je moet niet verknocht blijven aan oude patronen maar het verleden achter je laten. Dat was ook de boodschap van The Last Jedi. En het is onzin dat ‘woke’ films van je afpakt. Je kunt al die oude films nog steeds zien. Er komen alleen nieuwe films uit die voor de verandering eens niet alleen maar over die ene groep gaan.’