Wereldwijd neemt (gewelddadig) antisemitisme toe. De Kanttekening sprak daarover experts. ‘Kritiek op de staat Israël mag uiteraard, maar antisemitisme is toch echt van een andere orde.’

De Anti-Defamation League (ADL), die zich bezighoudt met het monitoren en bestrijden van antisemitisme, maakte vorige week bekend dat in het eerste jaar onder president Donald Trump het aantal antisemitische incidenten met 57 procent toenam. In het eerste kwartaal van 2017 was er zelfs een toename van 86 procent, de hoogste stijging ooit gemeten. Over heel 2016 piekte het aantal incidenten al met 34 procent. Het mag geen toeval heten dat de meeste incidenten plaatsvinden in staten met een grote Joodse gemeenschap: Californië  (211 incidenten), New York (199), New Jersey (157), Florida (137) en Massachusetts (125). De directeur van de ADL, Jonathan Greenblatt, merkte bij de cijfers op: ‘We hebben meer leiders nodig hebben die zich uitspreken tegen deze kanker van haat.’ En: ‘Er is op alle niveau’s meer actie nodig om antisemitisme tegen te gaan.’

In maart vorig jaar zei de directeur van de anti-terrorisme-organisatie Intelligence Project, Heidi Beirich, tegen de nieuws- en opiniewebsite Salon dat de stijging van het aantal antisemitische incidenten onder meer te wijten is aan Trump. ‘Vanaf de eerste dag van zijn campagne maakte hij immigranten belachelijk en zei hij dat Mexicanen verkrachters zijn. Daarna ging hij door met xenofobe uitspraken, het gebruiken van antisemitische beelden en anti-vrouwelijke opmerkingen.’

Europa
In Europa is de trend anders, maar niet minder zorgwekkend. ‘In het jaar na de terroristische aanslag op het satirische tijdschrift Charlie Hebdo in Parijs emigreerden bijna achtduizend Joden vanuit Frankrijk naar Israël. In de laatste vijf jaar is het aantal ongeveer twee maal verdubbeld. Hoewel we in Frankrijk een afname zien in het totale aantal antisemitische incidenten, is er tegelijkertijd een toename in de categorie ernstige gevallen, van 77 naar 97. Dit gaat om geweld’, zegt Paul van der Bas, die verbonden is aan het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI).

In Nederland lijkt er vooralsnog geen Joodse exodus gaande. ‘Het is eerder zo dat per saldo meer mensen uit Israël zich hier vestigen’, weet politicoloog Ewoud Butter, die onderzoek doet naar radicalisering en diversiteit. ‘Misschien omdat men daar toch niet kan aarden of geen baan kan vinden, dat is niet altijd even duidelijk.’

Prioriteiten
Dat zegt echter niet alles over antisemitische incidenten. ‘Er is sprake van ondermelding van antisemitische incidenten. Dat kan aan meerdere dingen liggen, er is bijvoorbeeld weinig vertrouwen dat de politie er iets mee doet. Slechts van één op de acht gevallen van discriminatie wordt aangifte gedaan. Een tweede mogelijke oorzaak is onderbezetting bij de politie. Of nog simpeler, er wordt niet genoeg belang aan gehecht. Er is een berg aangiftes van antisemitisme waar waarschijnlijk niets mee gedaan wordt’, legt Butter uit.

Butter: ‘Er is sowieso iets raars aan de hand met de manier waarop dit soort gevallen wordt geregistreerd in Nederland. Voorheen viel bijna alles onder antisemitisme. Hakenkruizen die op een moskee in Enschede werden gekalkt verdwenen op die manier in de boeken. Nu is daar een scheiding in aangebracht. Je ziet overigens dat na iedere aanslag door een moslim het aantal anti-islam-incidenten stijgt. Dat gebeurt ook met meldingen van antisemitisme als er in Israël of de Palestijnse gebieden iets is gebeurd.’

Betwiste cijfers
Onlangs zijn de cijfers bekendgemaakt van een onderzoek in opdracht van de Duitse regering naar de angst voor antisemitisme door asielzoekers. Er is slechts een lichte stijging te zien in het aantal incidenten die gericht zijn tegen Joodse Duitsers sinds het uitbreken van de oorlog in Syrië in 2011. Over de afgelopen decennia bekeken komt ruim vijfennegentig procent van de strafbare feiten op het conto van rechts-extremistische daders. Minder dan vier procent wordt door migranten gepleegd. Of daarbij dezelfde dynamiek speelt als in Nederland wordt overigens niet duidelijk.

Die Duitse cijfers zijn niet onomstreden. Zo zeggen verschillende Joodse organisaties in Duitsland zich niet te herkennen in het beeld. ‘Uit een Europees onderzoek bijvoorbeeld komen andere uitkomsten. Als de vraag wordt gesteld aan de slachtoffers wie zij herkenden als dader, ligt het percentage moslims vele malen hoger’, zegt Van der Bas. ‘Politieke correctheid kan hierbij een rol spelen’, vermoedt hij. ‘In Duitsland wordt, door de erfenis van de oorlog, bij antisemitisme al snel een link gelegd met extreem-rechts. Zo wordt het vervolgens dan ook geregistreerd. Wij zetten dus nadrukkelijk twijfels bij die cijfers, die waarschijnlijk een vertekend beeld geven.’

Van der Bas pleit voor duidelijk grenzen voor wat antisemitisme is. ‘Nu wordt er vaak een verband gelegd met de situatie tussen Israël en de Palestijnen. Kritiek op de staat Israël mag uiteraard, maar antisemitisme is toch echt van een andere orde. Er wordt van alles door elkaar gehaald’, aldus Van der Bas. ‘Tegelijkertijd wordt antisemitisme regelmatig gedownplayed.’ Hij noemt het voorbeeld van een Joodse vrouw die van een balkon werd gegooid in Parijs. De dader riep volgens getuigen Allahoe akbar. ‘Pas na het aantreden van president Emmanuel Macron werd serieus onderzoek naar gedaan.’

Voor een duidelijker onderscheid tussen antisemitisme en legitieme kritiek op Israël heeft Brussel alle EU-lidstaten aanbevolen om de werkdefinitie antisemitisme van de International Holocaust Remembrance Alliance over te nemen, wat door Duitsland inmiddels is gedaan.

Antisemitisme van de straat naar de politiek
Extreem-rechts antisemitisme op straat is één ding. Wat als extreem-rechts in de regering zit? Onlangs weigerde de Joodse organisatie Israelitische Kultusgemeinde (IKG) in Wenen samen met ministers van de Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) een Holocaust-herdenking te bezoeken. Aanleiding was een incident tijdens een avond van de extreem-rechtse studentenvereniging Burschenschaft Germania, waar anti-Joodse liederen werden gezongen. Eén van de woordvoerders van studentenvereniging is een FPÖ-politicus.

‘De huidige politieke situatie, met een extreem-rechtse, populistische partij in de regering heeft een erg negatief effect op met name de overgebleven Holocaust-overlevers. Het brengt onvergetelijke herinneringen terug’, laat Raimund Fastenbauer, woordvoerder van de IKG, weten. Het probleem met de FPÖ is volgens hem het feit dat de partij wordt gecontroleerd door extreem-rechtse broederschappen. ‘De FPÖ heeft een erg onduidelijke relatie met haar verleden, om het mild uit te drukken. De broederschappen zijn de grootste bron van een antisemitische, Germaans-nationalistische ideologie vanaf 1890, toen Joodse leden niet meer welkom waren.’ ‘Concreet acuut gevaar’ ziet hij nu even niet, ‘maar reden om achterover te leunen is dat niet’. ‘Antisemitisme komt anno 2018 in Europa uit extreem-linkse, extreem-rechtse én islamitische hoek.’

De recente ontwikkelingen heeft het Agentschap voor Fundamentele Rechten van de Europese Unie (FRA) ertoe gebracht dit jaar een groot onderzoek te starten naar antisemitisme. ‘Dat geeft Joden in Europa de kans hun zorgen te delen en beleidsmakers waardevolle feedback te geven, zodat die weten wat er moet gebeuren’, aldus de directeur van het FRA, Michael O’Flaherty.