De fusie tussen GroenLinks en PvdA is historisch én controversieel. Parlementair journalist Coen van de Ven onderzoekt in zijn nieuwste boek hoe dit politieke huwelijk tot stand kwam en of het links écht kan redden.

Coen van de Ven is politiek journalist bij De Groene Amsterdammer en volgt belangrijke politieke ontwikkelingen op de voet. Hij schrijft analytische verhalen over de koers van VVD en D66, maar heeft ook veel gepubliceerd over GroenLinks-PvdA.

In zijn pas verschenen boek Een Links Verhaal reconstrueert Van de Ven de totstandkoming van de fusie tussen GroenLinks en de PvdA. Hij beschrijft de strategische overwegingen, ideologische toenadering en persoonlijke relaties die deze politieke samensmelting mogelijk maakten. GroenLinks-PvdA hoopt met Frans Timmermans als lijsttrekker deze verkiezingen te winnen en de nieuwe premier te leveren. Maar kan de partij zowel activisten als klassieke sociaaldemocraten blijven binden en tegelijkertijd nieuwe kiezers aanspreken? Of wordt GroenLinks-PvdA een centrumlinkse, enigszins elitaire partij van de status quo?

 Wat was volgens jou de doorslaggevende reden voor de fusie tussen GroenLinks en de PvdA? Ging het vooral om het behoud van macht, omdat de PvdA langzaam aan het marginaliseren was, of speelden ook ideologische overwegingen een rol?

‘Het waren meerdere redenen. Maar als ik er één moet aanwijzen, dan is het de afbrokkelende machtsbasis van de PvdA. De sociaaldemocraten zijn na 2017 niet meer hersteld van hun historische verkiezingsnederlaag terwijl het GroenLinks nooit lukt om op eigen kracht te verbreden. Hun electorale basis was simpelweg te klein geworden om nog een machtsfactor van belang te zijn. De vergelijking met het CDA dringt zich op. De drie confessionele partijen ARP, CHU en KVP besloten in 1980 te fuseren, om een machtsfactor van belang te blijven.

Een andere reden, niet onbelangrijk, is dat de ideologische verschillen tussen PvdA en GroenLinks veel kleiner zijn geworden dan in de jaren negentig. Natuurlijk zijn er verschillen. GroenLinks staat in een meer activistische traditie, de PvdA is institutioneler. Maar als ze allebei in de oppositie zitten lijken ze wel érg op elkaar. In debatten in de Tweede Kamer stemden ze vaak hetzelfde. Je kunt bijna zeggen dat de fusie het logische eindpunt is van een proces dat al jaren gaande was.

Tot slot was er ook een persoonlijke dimensie. De goede verstandhouding tussen GroenLinks-leider Jesse Klaver en zijn PvdA-collega Lilianne Ploumen speelde echt een rol. Ze konden goed met elkaar overweg en zagen de urgentie van samenwerking. Atje Kuiken, die later fractievoorzitter werd, stond er ook voor open. En dan was er nog de jonge PvdA’er Frank van de Wolde, die een manifest schreef om de samenwerking te versnellen.

Wat was zijn rol precies?

‘Ik herinner me nog heel goed de avond in maart 2021 toen Sigrid Kaag op tafel danste. D66 werd de grote winnaar van de verkiezingen, en links bleef achter met brokstukken. Van der Wolde tweette die avond dat links toch echt moest gaan samenwerken in deze situatie. Iemand vroeg hem vervolgens of het bij dit tweetje bleef, of dat hij ook concreet actie zou ondernemen. En toen heeft hij in vier dagen een manifest geschreven. Dat werd breed gesteund, vooral door jongeren uit beide partijen, maar ook door prominenten. Het was een soort katalysator.

‘Ik herinner me nog heel goed de avond toen Sigrid Kaag op tafel danste’

‘Tegelijkertijd liepen er al gesprekken tussen Ploumen en Klaver. Dus je ziet: er was een top-down proces, maar ook een bottom-up beweging. Die twee kwamen elkaar halverwege tegen. Dat maakte dit mogelijk.

‘Het belang van personen moet je niet onderschatten. Je kunt er een alternatieve geschiedenis naast leggen: stel dat Khadija Arib in 2021 partijleider was geworden van de PvdA. Dan was de fusie misschien nooit zo snel gegaan. De persoonlijke factor was dus cruciaal.’

Wat waren de grootste obstakels die PvdA en GroenLinks moesten overwinnen?

‘Voor GroenLinks was het moeilijk om in zee te gaan met een partij die in hun ogen vooral bezig was met overleven. De PvdA had nog maar negen zetels. Had samengaan wel zin, als er toch geen leven meer zat in de PvdA?

Bij de PvdA bestond de vrees dat de partij door de fusie nog meer een club van de culturele elite zou worden, terwijl ze juist worstelde met het verlies van de arbeiderskiezers sinds de Fortuyn-revolte. Veel mensen die uit een rood nest komen stemmen PVV. Bij de PvdA bestond het gevoel dat je deze kiezers moet ‘terugwinnen’, ook al is dat waarschijnlijk onmogelijk.

‘Klaver had zelfs uitzicht op het klimaatministerie’

‘Een ander belangrijk obstakel was de mogelijke regeringsdeelname van GroenLinks aan een nieuw kabinet-Rutte. In 2021 was er een serieuze mogelijkheid dat GroenLinks zou toetreden tot Rutte IV, samen met D66, VVD en CDA. De Democraten, maar ook Mark Ruttem hadden liever GroenLinks als coalitiepartner dan de ChristenUnie. Klaver had zelfs uitzicht op het klimaatministerie. Het enige wat hij moest doen was de PvdA loslaten. Het was een verleidelijk aanbod, maar uiteindelijk koos hij voor de samenwerking met de PvdA.’

Waarom is de SP niet betrokken bij dit fusieproces? En waarom D66 niet?

‘De SP wil helemaal niet. Zij hebben er electoraal belang bij dat de PvdA regeert, zodat ze kunnen zeggen dat de sociaaldemocraten hun idealen verkwanselen. Dat is al decennialang hun strategie.

D66 erbij had ik trouwens logischer gevonden. Die partij is progressief en vrijzinnig. D66-oprichter Hans van Mierlo droomde in de jaren zeventig al van een Progressieve Volkspartij. Frans Timmermans is trouwens ooit lid geweest van D66. Maar na de nederlaag in 2023 koos D66-leider Rob Jetten voor een andere koers: hij wilde af van het beeld dat D66 een linkse partij is en richtte zich op liberale VVD-kiezers. Daarmee was een alliantie met GroenLinks-PvdA politiek onhaalbaar geworden.’

Je schrijft in je boek dat de PvdA een verbond is tussen arbeiders en de culturele elite. GroenLinks zou je kunnen omschrijven als een verbond tussen culturele elite en radicale activisten. Is de fusie niet gewoon een partij voor de culturele elite geworden?

‘Die zorg hoor ik vaak en die is niet ongegrond. Er is een risico dat arbeiders en activisten de tweede viool gaan spelen. De uitdaging voor de nieuwe partij is of ze beide vleugels kunnen vasthouden, de rechtervleugel van de PvdA en de linkervleugel van GroenLinks.

‘Het deed me denken aan wat ik altijd lees over de jaren zestig en zeventig, toen de PvdA hét clubhuis was voor links’

‘Ik was in juni bij het veelbesproken congres waar de fusie werd bekrachtigd. Dat was een emotionele bijeenkomst. Er was veel kritiek. PvdA-coryfee Rob Oudkerk sprak zich fel uit tegen de Israëlkritische koers van GroenLinks-PvdA en een geëmotioneerde Gerdi Verbeet verliet huilend de zaal en zegde daarna haar PvdA-lidmaatschap op. Toch was het ook het spannendste congres dat ik ooit heb meegemaakt. Het deed me denken aan wat ik altijd lees over de jaren zestig en zeventig, toen de PvdA hét clubhuis was voor links. Er werd gedebatteerd, gescholden, gelachen, gestreden.’

‘De nieuwe partij moet die geest terugbrengen, denk ik. Ze moeten geen marketingmachine worden met een dichtgetimmerd programma, maar een partij waar Ad Melkert én Sabine Scharwachter (een radicale GroenLinks-activist, red.) zich thuis voelen. Het moet plek worden waar je met elkaar van mening kunt verschillen zonder meteen uit elkaar te gaan.’

Waarom werd de ‘oude witte man’ Frans Timmermans uiteindelijk de leider van GroenLinks-PvdA, en niet Jesse Klaver of Marjolein Moorman?

‘De partijen hadden afgesproken dat de fusie in drie stappen zou verlopen: eerst de vorm, dan de inhoud en pas daarna de poppetjes. GroenLinks wilde een lijsttrekkersverkiezing, de PvdA voelde daar minder voor. Frans Timmermans, één van de kandidaten voor het leiderschap, wilde liever ‘gekroond’ worden. GroenLinks had één serieuze kandidaat, Jesse Klaver, omdat de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema voor de eer bedankte. De PvdA had twee kandidaten: Eurocommissaris Frans Timmermans en de Amsterdamse wethouder Marjolein Moorman. GroenLinks vond dat de PvdA met één kandidaat moest komen. Dat werd Timmermans, die meer ervaring had en bovendien veel voor het klimaat had betekend met zijn ‘green deal’. Timmermans won ook van Klaver. Het idee was dat hij het linkse alternatief voor Rutte zou worden. Hij werd gelanceerd als de ideale premierskandidaat: een verstandige staatsman, met internationale allure. Achteraf bleek dat een verkeerde taxatie. Veel kiezers zagen hem echter als onderdeel van de status quo en daar stemden ze in 2023 juist tegen.’

Ik heb nog even gecheckt, maar de nummer twee op de GroenLinks-PvdA-lijst in 2023 en 2025, Esmah Lahlah, komt slechts één keer in je boek voor. Is zij grof gezegd een token, alleen maar hoog op de lijst gezet om divers en inclusief te lijken? 

‘Nu ga ik even op mijn woorden letten. Het klopt inderdaad dat ze niet bepalend is voor de koers van de partij. Ik heb vooral gekeken naar de mensen die de partij vormgeven, en dat zijn eerder mensen als Kati Piri, Jesse Klaver en Frans Timmermans.

‘Lahlah is niet onervaren, maar ze heeft veel minder Haagse ervaring dan Timmermans en Klaver’

‘Als journalist zit ik vaak op publieke tribune om de debatten te volgen. Ik zie haar zitten, naast Frans Timmermans. Maar als het erom spant in het debat en Jesse Klaver komt de vergaderzaal binnen, dan gaat hij naast Timmermans zitten. En Lahlah staat op en gaat zitten in het bankje achter de twee heren. Lahlah is niet onervaren, maar ze heeft veel minder Haagse ervaring dan Timmermans en Klaver. Feitelijk is Jesse Klaver de nummer twee van de fractie.’

Dus toch een beetje window dressing, om divers te lijken?

‘Dat zijn jouw woorden…’

Had GroenLinks-PvdA meer moeten doen in 2023 om GroenLinks-Kamerlid Kauthar Bouchallikht te behouden voor de fractie? Zij stapte op omdat ze zich niet kon vinden in het standpunt van de partij inzake Israël en Palestina?

‘Met de kennis van nu had Bouchallikht natuurlijk gelijk. Ze belichaamde de avant-gardistische kant van GroenLinks, die voor de troepen uitloopt. Ik weet dat er veel gesprekken met haar zijn gevoerd, maar ze besloot toch weg te gaan. Haar vertrek werd ervaren als een schok. Ze hadden toch alles goed besproken met zijn allen? Maar Bouchallikht stond als Kamerlid in nauw contact met een jonge, progressieve achterban, die veel kritischer is op Israël dan de partijtop. Zeker toen was er meer begrip voor het standpunt van Israël, zo vlak na de gebeurtenissen van 7 oktober. Er werd toen nog niet gesproken over een genocide in Gaza.’

Is RoodVooruit niet gewoon een clubje conservatieven, zoals de partij DS’70 in de jaren zeventig? En is de exodus van rechtse PvdA’ers, denk aan Reshma Roopram en Ronald Plasterk, eigenlijk niet een blessing in disguise voor de nieuwe partij?

‘De vergelijking met DS’70 is terecht, maar het is nog maar de vraag of verontruste PvdA’ers een eigen partij gaan vormen. Veel leden zijn nog steeds trouw aan de PvdA. Het zijn vaak oudere leden, goed verspreid over het land. Ze voerden boeiende discussies, die ik heel waardevol vond. Ze zijn een brug naar de meer klassieke sociaaldemocratische achterban. Het zou zonde zijn als ze vertrekken, want dan verlies je de band met de provincie. Het vertrek van Gerdi Verbeet en Lutz Jacobi is denk ik een verlies voor GroenLinks-PvdA.

‘Veel leden zijn nog steeds trouw aan de PvdA’

‘Aan de andere ben je sommige leden misschien liever kwijt dan rijk, zoals natuurlijk Ronald Plasterk met zijn harde columns in De Telegraaf. Tijdens mijn onderzoek had ik veel contact met Roopram. Zij is een stuk rechtser dan de gemiddelde PvdA’er. Ik vroeg mij wel eens af of ze wel bij de goede partij zat. Ze heeft nu ook bedankt.’

Verwacht je dat er een uittocht van linkse activisten komt richting BIJ1 of de Partij voor de Dieren?

‘Tot nu toe is dat niet gebeurd. De echte test worden de gemeenteraadsverkiezingen in steden als Amsterdam, Nijmegen en Groningen. Daar is de concurrentie met andere linkse partijen groot. Lokale contexten zijn heel anders dan landelijk. BIJ1 zit niet in de Tweede Kamer, de Partij voor de Dieren heeft maar drie zetels. Maar lokaal zijn ze sterker. Misschien gaan linkse GroenLinksers in de grote steden op een linksere partij stemmen in maart 2026. Helemaal als GroenLinks-PvdA landelijk een te centrumlinkse koers vaart.’

Hoe zit het met hete hangijzer migratie? Daar is binnen de partij veel discussie over.

‘Ja, dat is een heikel punt. Voormalig PvdA-leider Lodewijk Asscher was kritisch op migratie, GroenLinks is juist veel opener. De nieuwe partij probeert een middenweg te vinden. Frans Timmermans heeft duidelijk gemaakt dat ze grip op migratie willen, dat er deals met andere landen moeten komen en dat er ‘een bandbreedte’ moet komen van een minimum en een maximum aantal asielzoekers, een ander woord voor quota. Dat is eigenlijk best een rechtse koerswijziging. VVD’er Ruben Brekelmans beweert dat de PvdA onder invloed van GroenLinks radicaliseert op dit punt maar het is juist precies andersom: GroenLinks verandert op dit moment in de PvdA als het gaat om migratie.’

Tot slot: hoe revolutionair is GroenLinks-PvdA nog? Ze steunen NAVO, koning, parlementaire democratie en marktwerking. Zijn ze niet gewoon de nieuwe status quo?

‘Deze vraag gaat over hoe je je als partij tot de macht verhoudt. Dat is een grote uitdaging. Kiest GroenLinks-PvdA voor een centrumlinkse koers, of kiezen ze voor een uitgesproken linkse koers en gaan ze pas na de verkiezingen onderhandelen over wat ze kunnen binnenhalen, en wat niet? In deze politieke constellatie loopt GroenLinks-PvdA het risico de partij te worden die alles verdedigt zoals het is, tegenover radicaal rechts dat verandering belooft. Dan ben je niet wervend.’

‘Frans Timmermans sprak over ‘Take back control’. GroenLinks-PvdA moet weer het initiatief nemen en kiezers het gevoel geven dat hun stem voor verandering kan zorgen. Het gaat om de zeggenschap over middelen, de oude PvdA-leus van spreiding van kennis, macht en inkomen. Als de nieuwe partij dát verhaal weer weet te vertellen dan kan ze opnieuw een brede volksbeweging worden. Maar daarvoor moeten ze eerst uit de verdediging komen. Dat lukt nog niet goed genoeg.’