Van de linkse partijen is de SP het buitenbeentje. Dit, vanwege de culturele hang naar rechts die leider Lilian Marijnissen volgens critici tentoonspreidt. Maar ondanks dat veel kiezers dezelfde mening delen, levert het haar electoraal niets op. ‘De SP zou zich moeten profileren op sociaaleconomisch gebied. Daar is ze écht onderscheidend in.’

Marijnissen zorgde onlangs voor commotie, door in een radio-interview bij WNL aandacht te vragen voor de schaduwzijden van arbeidsmigratie. D66, GroenLinks en in mindere mate de PvdA presenteren volgens Marijnissen arbeidsmigratie ‘als iets wat positief is’. Deze partijen ‘gaan compleet voorbij aan wat het bijvoorbeeld doet voor de sociale samenhang in de wijk’.

De SP-politica zei in hetzelfde interview dat de gemeenteraadsverkiezingen niet moeten gaan over het uitsluiten van PVV en FvD, iets waar D66 en GroenLinks zich hard voor maken. Liever zegt ze het te hebben over problemen van mensen in de oude volkswijken. Zo is ‘de wijkagent daar vaak verdwenen, de statushouders en arbeidsmigranten worden er gevestigd en de mensen uit de GGZ. Die mensen worden nooit in de wijken geplaatst waar de politici uit Den Haag wonen’. Bewoners van deze wijken voelen dit ‘heel goed aan’.

Op Twitter klonk veel linkse kritiek op Marijnissen, omdat zij hiermee de SP op de culturele rechterflank zou positioneren. De Turks-Nederlandse Serif Kurtdaylar, kandidaat-raadslid voor de lokale partij Arnhem Centraal, noemde Lilian Marijnissen een racist. Onder druk van zijn partij verwijderde Kurtdaylar zijn tweet, maar hij zei tegen Omroep Gelderland achter zijn kritiek te blijven staan. ‘Ik vind ze PVV-light. (…) Iemand moet die Bokito (Marijnissen, red.) stoppen.’

Ook de spraakmakende gemeente was niet te spreken over Marijnissen. ‘Met zulke linkse ‘vrienden’ heb je geen vijanden nodig’, twitterde de progressieve essayist Daniël Boosma (Vrij Nederland, de Groene Amsterdammer). Volgens hem is de SP ‘in verwarring’. Andere linkse twitteraars gingen een stapje verder in hun kritiek. Zo vergeleek literatuurcriticus Gijsbert Pols (vroeger Joop en NRC, nu de podcast Links Richten), Marijnissen met Marine Le Pen. En Sybren Kooistra, voormalig campagnemedewerker van GroenLinks, noemde de SP de ‘NSDSP’, een verwijzing naar de NSDAP van Adolf Hitler.

Het is niet de eerste keer dat de SP met nationalisme in verband wordt gebracht. Al in 2019 trok ze de hoeveelheid arbeidsmigratie in twijfel. En in 2016 voerde de partij, net als GeenStijl, Jan Roos en Thierry Baudet, campagne tegen het associatieverdrag met Oekraïne. Het zwarte oud-SP-lid Chris Dorsman spreekt van ‘een anti-Europese, links-populistische koers, waarbij geen aandacht is voor onderwerpen die bij biculturele Nederlanders spelen’. Hierdoor heeft SP zich volgens hem vervreemd van dat deel van haar achterban in bijvoorbeeld de grote steden, waar de SP nu verkiezing op verkiezing verliest.

De SP heeft volgens Dorsman ‘de afslag gemist’ toen de partijleden in 2015 Ron Meyer tot partijleider verkozen. ‘Zijn tegenkandidaat, Sharon Gesthuizen, stond voor een andere SP, een progressieve SP die op de toekomst gericht was, een SP die wilde kiezen voor verbreding, ook richting biculturele Nederlanders. Maar met Ron Meyer koos de SP voor de oude conservatieve koers, die extra bevestigd werd toen Lilian Marijnissen – de dochter van partijcoryfee Jan Marijnissen – eind 2017 als opvolger van Emile Roemer fractievoorzitter werd.’

Volgens Dorsman laat de ophef over de opmerkingen van Marijnissen bij WNL zien dat de geest van Gastarbeid en Kapitaal nog steeds waait door de SP. Dorsman doelt hierbij op de controversiële SP-brochure uit 1983, waarin Turkse en Marokkaanse gastarbeiders als ongewenste indringers werden weggezet die de witte arbeider zouden bedreigen.

‘Jan Marijnissen deinsde er niet voor terug om harde noten te kraken over migranten. Onder zijn opvolger Emile Roemer als fractievoorzitter verdween het thema naar de achtergrond, maar onder zijn dochter Lilian Marijnissen is het helemaal terug.’

‘Jan Marijnissen kraakte harde noten over migranten. Onder zijn dochter is dat terug’

Dorsman noemt de foto die Lilian Marijnissen in februari maakte met Shirin Musa van vrouwenrechtenorganisatie Femmes for Freedom, schrijver Lale Gül, journalisten Brenda Stoter en Fidan Ekiz, en het Apeldoornse SP-raadslid Sunita Bihari. Lale Gül en Fidan Ekiz staan bekend om hun stevige kritiek op de islamitische gemeenschap. Ook Shirin Musa is controversieel onder moslims, onder meer vanwege een poster van Femmes for Freedom met daarop een moslima met hijab die zoent met een Joodse man met keppeltje.

Dorsman: ‘De SP gaat op de foto met mensen die in linkse kringen omstreden zijn. Daarmee kiest de partij voor een anti-woke koers tegen de identiteitspolitiek van BIJ1, Denk en GroenLinks. Maar ik vraag mij af of een conservatieve koers wel zo verstandig is. SP hoopt onder andere PVV-stemmers in de oude wijken terug te winnen, dat begrijp ik, maar de offers die voor dit doel zijn gemaakt staan niet in verhouding tot het resultaat: een partij die bijna gehalveerd is en nagenoeg onherkenbaar is voor veel kiezers.’

De SP is echter niet nationalistisch, zegt oud-SP-lid Michel Eggermont. Hij is geroyeerd vanwege zijn lidmaatschap voor het Marxistisch Platform en is nu actief is voor de lokale Utrechtse partij Socialisten 030.

‘De meeste SP’ers die ik ken zijn geen nationalisten. De intentie bij de SP is goed. Ook als het gaat om gastarbeid. De SP wil de arbeidsomstandigheden van gastarbeiders verbeteren. Tegelijkertijd kiest de partij voor de verkeerde oplossing, door groepen mensen te willen verbieden naar Nederland te komen om als gastarbeider te gaan werken. Kijk, ik ben niet van de school om de SP van racisme te beschuldigen, maar de partij komt met slechte voorstellen die racistische gevolgen kunnen hebben. En daar is de SP zich te weinig van bewust.’

Eggermont ziet de SP niet als conservatief, vertelt hij. ‘Ik geloof niet zo in die twee assen, de cultureel-maatschappelijke as en de sociaaleconomische as. Als je links bent, dan ben je eigenlijk automatisch ook progressief. En als je rechts bent, dan ben je bijna automatisch ook conservatief. D66, een partij met rechtse sociaaleconomische standpunten en linkse cultureel-maatschappelijke standpunten, is de uitzondering die de regel bevestigt’, zegt hij.

De SP moet de focus blijven houden op sociaaleconomische onderwerpen, vindt Eggermont. ‘Als je meegaat in het conservatieve culturele frame, en cultuur belangrijker gaat vinden dan economie, dan ben je eigenlijk geen SP’er meer.’

Veel potentieel, weinig zetels

Toch zijn veel kiezers wel degelijk sociaaleconomisch links en cultureel rechts. Daar zit volgens veel politicologen een potentieel van zestig zetels, meldt de Leidse politicoloog Simon Otjes. Maar Otjes constateert ook dat de partij nu negen Kamerzetels heeft en het in de peilingen nog slechter doet. Hij gelooft dat de SP voor een verkeerde strategie heeft gekozen.

‘De SP zou zich moeten profileren op sociaaleconomisch gebied. Daar is ze écht onderscheidend in, écht zichtbaar, maar de partij profileert zich nu te veel op culturele thema’s. Dat vind ik niet verstandig, want als links-conservatieve kiezers geloven dat culturele thema’s het belangrijkste zijn, dan stemmen ze liever op die partijen die het conservatieve geluid het beste vertegenwoordigen: de PVV, maar ook de VVD.’

SP-parlementariër Bart van Kent, fractiewoordvoerder Sociale Zaken en Werkgelegenheid, ziet dit toch anders. ‘Wij opereren als partij niet op basis van kiezersonderzoeken’, zegt Van Kent. ‘We zijn geworteld in de wijken, en willen daar belangrijke problemen aanpakken. Het gaat om problemen die veel mensen ondervinden, niet alleen de achterbannen van PVV en Forum voor Democratie.’

‘We luisteren naar mensen die zich zorgen maken over de leefbaarheid van hun wijk en nemen hen serieus’

Maar is Van Kent niet bang om met populisme geassocieerd te worden, omdat populistische partijen ook zeggen te luisteren naar de stem van het volk? Het SP-Kamerlid ziet dit toch anders, vertelt hij. ‘Ik luister naar de samenleving, als volksvertegenwoordiger. We luisteren naar mensen die zich zorgen maken over de leefbaarheid van hun wijk en nemen hen serieus. Juist als je deze mensen negeert, schep je een voedingsbodem voor partijen als de PVV.’

De SP-parlementariër zegt het te waarderen dat politicologen als Otjes meedenken over de strategie van de SP, maar ‘in het leven van mensen spelen meer zaken’. Het gaat volgens Van Kent om hele concrete zaken als schimmel in je huis, een wijk die verandert, het schrappen van een buslijn. ‘Het zijn reële problemen die niet onbenoemd mogen blijven. Wij willen niet wegkijken voor problemen.’

Is de SP niet nationalistisch, zoals critici beweren? ‘Absoluut niet’, antwoordt Van Kent resoluut. ‘We zijn niet tegen arbeidsmigratie an sich, maar willen het ontwrichten van de arbeidsmarkt tegengaan. Als dat gebeurt, dan moeten we migratie beperken. We komen ook op voor de rechten van gastarbeiders, die recht hebben op goede huisvesting en niet uitgebuit mogen worden door malafide uitzendbureaus. We vinden dat bestaande regels gehandhaafd moeten worden, om misstanden tegen te gaan, en vinden tegelijkertijd dat er nieuwe regels moeten komen om de positie van gastarbeiders te verbeteren. Op dit moment worden er nog kamers zonder ramen verhuurd aan gastarbeiders voor vierhonderd euro per persoon per maand. Wij vinden dat dit niet kan, maar het mag wel volgens de regels.’

In 1971 werd de Kommunistiese Partij Nederland/Marxisties Leninisties (KPN/ML) opgericht, die een jaar later haar naam veranderde in Socialistiese Partij (SP). De SP was aanvankelijk een buitenparlementaire communistische partij, die zich liet inspireren door de Chinese leider Mao Zedong. In de tweede helft van de jaren zeventig zette het proces van ‘demaoïsatie’ in en bewoog de SP zich steeds meer richting de sociaaldemocratie. De SP was een heel andere partij dan de PvdA en de voorlopers van GroenLinks, en zette kwaad bloed met de brochure Gastarbeid en Kapitaal uit 1983, waarin de rol van gastarbeiders binnen de klassenstrijd en het vermeende gevaar van de islam aan de orde werden gesteld. CPN en PSP, twee voorlopers van GroenLinks, hadden felle kritiek op de brochure; de Anne Frank Stichting noemde de SP zelfs racistisch.

In 1994 belandde de SP met twee zetels in de Tweede Kamer. Onder leiding van de charismatische en welbespraakte Jan Marijnissen groeide de partij naar 25 zetels in 2006. Marijnissen stopte in 2008 als fractievoorzitter, maar bleef wel in de Kamer zitten. Onder fractievoorzitters Agnes Kant en Emile Roemer zette de electorale daling in, die onder Lilian Marijnissen, de dochter van Jan, niet gestopt werd. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 zakte de SP van veertien zetels naar negen.

Ondertussen kampte de SP ook met interne problemen: bij jongerenorganisatie ROOD waren veel radicale socialisten actief, die sympathiseerden met het communisme. Ook waren er leden van de partij actief voor het Marxistisch Platform, dat de SP meer naar links wilde trekken. Het conflict liep uiteindelijk uit op een breuk: de SP verbrak haar banden met jongerenorganisatie ROOD en SP-leden die lid waren van het Marxistisch Platform werden geroyeerd. In Amsterdam, Rotterdam en Utrecht doet de politieke beweging Socialisten mee aan de gemeenteraadsverkiezingen: in Amsterdam als Democratisch Socialisten Amsterdam (DSA), in Rotterdam als Socialisten 010, en in Utrecht als Socialisten Utrecht. Jongerenorganisatie ROOD heeft haar leden opgeroepen om zich bij deze Socialisten aan te sluiten. De Socialisten hebben vooralsnog geen landelijke politieke partij gevormd.