Ondanks brievenbuspissers en dinertjes met Amerikaanse racisten blijven PVV en Forum voor Democratie het in de opiniepeilingen goed doen. Hoe kan dat?

De populisten staan er electoraal gezien beter voor dan ooit. PVV en Forum voor Democratie krijgen in de laatste opiniepeiling van Maurice de Hond (3 maart 2019) allebei 17 zetels, wat betekent dat ze volgens hem samen 34 Kamerzetels zullen bezetten als er nu verkiezingen worden georganiseerd. Ook in de andere opiniepeilingen doen de populistische partijen het heel goed en komen samen op 32 of 33 zetels terecht. EenVandaag/Ipsos (26 februari) geeft de PVV 19 zetels en het FvD 14; volgens I&O Research (28 februari) krijgt de PVV 17 zetels en het FVD 16; ten slotte haalt de PVV 18 zetels en het FvD 14 in de peiling van Kantar Public (1 maart).

De Tweede Kamerverkiezingen zullen pas in 2021 plaatsvinden, tenzij het kabinet eerder ten val komt, maar dat lijkt op korte termijn niet waarschijnlijk. Wel staan de Provinciale Statenverkiezingen voor de deur, die op 20 maart worden gehouden. De leden van de Provinciale Staten kiezen de leden van de Eerste Kamer. Als PVV en FvD op 20 maart winnen dan kunnen ze daarna vanuit de senaat meer druk uitoefenen op het kabinet.

Waarom blijven kiezers op de PVV stemmen, ondanks het feit dat Geert Wilders niet aan de knoppen zit en in de praktijk wordt uitgesloten als mogelijke coalitiepartner? Waarom willen veel kiezers straks op het Forum voor Democratie stemmen, ondanks de geur van racisme die om de partij hangt, de banden met extreemrechts en last but not least het onbedreven optreden van Thierry Baudet in het parlement? De Kanttekening sprak hierover met FvD-watcher en journalist Chris Aalberts, politiek socioloog Matthijs Rooduijn, universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam, en met publicist en financieel journalist Arno Wellens, in 2015 een van de oprichters was het Forum voor Democratie maar tegenwoordig een scherp criticus van de partij van Baudet.

Benoemen en oplossen

De PVV werd geplaagd door allerlei schandalen – van brievenbusplassen tot het uitdelen van kopstoten – en dat geldt ook voor het Forum voor Democratie. Leden van de extreemrechtse Nederlandse Volksunie (NVU) en het studiegenootschap Erkenbrand waren geïnfiltreerd in de partij; FvD-kandidaat voor de Amsterdamse gemeenteraad Yernaz Ramautarsing beweerde in een semi-besloten app-groep dat homorechten de samenleving dommer hebben gemaakt; kandidaat-raadslid Kristina Türkmen twitterde dat van ISIS-strijders de handen en geslachtsdelen moesten worden afgehakt; FvD-leider Thierry Baudet borrelde uren met de Amerikaanse rassenideoloog Jared Taylor en (inmiddels voormalig) FvD-lid en partijprominent Robert de Haze Winkelman promootte op Twitter een antisemitische en racistische complottheorie waarin gesteld wordt dat de Europese elites het ‘blanke ras’ willen mengen met niet-westerse volkeren, het zogenoemde Coudenhove-Kalgeriplan.

Toch spelen die schandalen voor veel kiezers geen rol, analyseert Aalberts. ‘Ze lezen die kritische verhalen over Thierry Baudet toch niet, of vinden die gewoon onbelangrijk. Er zijn meer partijen die met schandalen kampen. De VVD met Thierry Aartsen, Wybren van Haga en Henry Keizer bijvoorbeeld.’ Volgens Arno Wellens is het ‘benoemen’ van de PVV en het FvD belangrijker dan het ‘oplossen’ van de problemen. ‘Veel burgers lopen tegen maatschappelijke problemen aan, die andere partijen niet durven te benoemen. PVV en het Forum voor Democratie komen met krankzinnige oplossingen, maar ze nemen deze problemen wel serieus. Boze burgers krijgen hierdoor het gevoel dat er naar hen geluisterd wordt, dat ze serieus genomen worden. Ik ga zelf ook liever naar een aardige kwakzalver die tenminste naar me luistert, dan naar een arrogante dokter die ontkent dat ik ergens pijn heb.’

Wellens hekelt het geforceerde optimisme van de minister-president. ‘Mark Rutte beweert nu dat Nederlanders er bijna allemaal op vooruitgaan, dat is echter helemaal niet waar. We passen de statistische definities aan en in andere Europese landen gebeurt dat ook. In Ierland is de economie bijvoorbeeld in 2015 officieel met een kwart gegroeid, in slechts een enkel jaar, maar hier merkten de Ieren niets van. Er waren enkele brievenbusfirma’s bijgekomen, die hun hoofdkantoor van de Verenigde Staten naar Ierland hadden verplaatst. Daarom ging het Bruto Nationaal Product enorm omhoog. Maar dit was geen echte economische groei. Op papier is Ierland een van de rijkste landen in de wereld. Maar 40% van de Ierse economie is fake.’ Zo geldt het ook een beetje voor Nederland, legt Wellens uit. ‘Je voelt dat het niet beter gaat, alles wordt duurder, maar toch blijft Rutte maar positieve verhalen vertellen. Hij negeert de mensen. Dan gaan die mensen stemmen op politici die wel naar ze luisteren. Geert Wilders pakt dit heel slim aan, met zijn verkiezingsprogramma van slechts een A4-tje. Wilders schrijft daarin dat hij moskeeën wil verbieden, en dat dit Nederland zeven miljard euro oplevert. Dit onderbouwt hij natuurlijk nergens. En het is een krankzinnige bewering, die ingaat tegen het grondrecht van de vrijheid van godsdienst. Je kunt daar voor zijn, maar als je een moskee dichtgooit heb je niet ineens elk jaar zeven miljard in de begroting erbij. Maar er zijn mensen die daar intrappen.’

Daarnaast heeft Wellens grote moeite met het feit dat Rutte allemaal beloftes doet, die hij telkens weer breekt. ‘De minister-president zei dat er geen cent meer naar de Grieken zou gaan, maar er ging natuurlijk wel geld, veel geld, naar Griekenland. Rutte heeft echt een geloofwaardigheidsprobleem. En hij blijft maar beloftes doen. In het regeerakkoord staat op pagina 52 te lezen dat Nederland geen steunpakketten meer gaat geven aan andere landen, het idee dat men zelf de broek ophoudt moet ‘geloofwaardig worden hersteld’. Bij de verkiezingen is dat ook zo beloofd. Bij de eerste grote Europese top met Merkel en Macron gaat hij overstag, er komt nu een nieuw steunfonds om de schade van failliete corrupte banken in Italie op te vangen. Dus als Italië straks in de problemen komt dan financiert Nederland die steunpakketten toch wel. Rutte gaat naar Brussel, spreekt daar met Merkel, die vindt dat ook Nederland moet bijdragen, en dan draait Rutte. De Tweede Kamer doet hiertegen helemaal niks. In december kwam er hierover geen debat in het parlement. Hierdoor raakt de politiek, in het bijzonder de VVD, het vertrouwen kwijt. Kijk maar naar wat de PvdA is overkomen, deze partij is een schim van wat ze ooit was. Dit kan de VVD ook gebeuren. Rutte heeft geen democratisch mandaat om telkens maar toe te geven. Hij zou zoveel mogelijk moeten opkomen voor Nederland, wat hij ook iedere keer zegt te zullen doen, maar hij doet dit niet. Mensen zijn daarom cynisch geworden. Kiezers vinden Thierry Baudet gek, met zijn piano, zijn lavendelzakje en zijn rare complottheorieën. Maar hij zal Nederland niet naaien op de manier zoals Rutte dat telkens doet.’

Aalberts beaamt dit: ‘Nederlandse kiezers willen dat er met hun stem wat wordt gedaan. Maar dat gebeurt nu niet. De meeste Nederlanders zijn tegen migratie en zijn van mening dat die beperkt moet worden. Maar de politiek doet hier feitelijk niets mee. Als kiezers worden genegeerd dan gaan ze stemmen met hun voeten. Met Thierry Baudet en Geert Wilders valt geen fatsoenlijke discussie te voeren, met hun kiezers echter wel.’

Anti-populistische strategieën

Volgens politiek socioloog Matthijs Rooduijn zijn kiezers niet massaal populistisch geworden als gevolg van de vluchtelingencrisis. ‘Nee, veel kiezers waren al veel langer ontevreden. Ze stemden eerst anders, op de christendemocraten en sociaaldemocraten. Deze kiezers zijn in de laatste twintig jaar echter overgelopen naar de populisten. Dat de sociaaldemocraten veel kiezers verloren komt ook door de keuze voor de Derde Weg, de politiek die sociaaldemocratie en neoliberalisme wil verbinden. Het stelsel van sociale zekerheid is behoorlijk uitgehold.’

De populariteit van de populisten beschouwt Rooduijn in Europees perspectief. ‘In heel Europa gaat het goed met de populisten. De Nederlandse ontwikkelingen kun je niet los zien van de ontwikkelingen elders.’ Populistische partijen weten kiezers steeds beter te vinden en andersom. ‘PVV en FvD slagen er beter in om hun boodschap aan de man te brengen. Ze zijn anti-islam, anti-establishment, anti-Europa. Via sociale media wordt deze boodschap verspreid onder de achterban en potentiële kiezers. Het Forum voor Democratie is salonfähig in veel kringen. Daarnaast wordt de PVV ook meer geaccepteerd. Vroeger durfden mensen op feestjes niet te zeggen dat ze op de PVV stemden, maar de schaamte is nu voorbij. En dat komt niet omdat PVV en FvD gematigder zijn geworden.’

Sociaal-culturele tegenstellingen worden volgens Rooduijn in onze tijd steeds belangrijker. ‘Naast de sociaal-economische as heb je ook sociaal-culturele as. De links-rechts-tegenstelling wordt steeds meer langs die laatste as begrepen. Je zou zeggen dat de klimaatdiscussie een sociaal-economische discussie is, maar deze discussie wordt in sociaal-culturele termen gevoerd. Klimaatscepticisme maakt onderdeel uit van het rechtse sociaal-culturele discours. Kort samengevat, PVV en Forum voor Democratie vinden klimaatverandering maar onzin. Het is volgens hen een verhaal van de linkse elite om ons bang te maken, het is een complot tegen gewone mensen. Populisten weten steeds beter welke combinaties werken. Niet alleen de islam en de multiculturele samenleving maar ook de klimaatdiscussie wordt in de tegenstelling volk versus elite geperst.’

Toekomst

Hoe ziet de toekomst eruit? Hoe bestrijd je het populisme het beste? Chris Aalberts vindt dat er meer naar de burgers geluisterd moet worden. ‘Mensen moet meer grip krijgen op de politiek, het idee hebben dat hun stem er echt toe doet. Het referendum, dat is afgeschaft, moet daarom terugkomen.’ Daarnaast moet Nederland binnen EU-verband wat vaker ‘de kont tegen de krib gooien’: ‘Nederland kan best vluchtelingen weigeren. Dat doen andere landen ook. Maar ons land doet dat niet.’ Wellens vindt dat het Forum voor Democratie moet gaan regeren. ‘Dan ziet iedereen namelijk dat ze er niks van bakken. Dat is de PVV ook overkomen. En daarvoor de LPF. Regeren, verantwoordelijkheid nemen, is de manier om kiezers ervan te overtuigen dat populisme niet werkt. Wat op lange termijn uiteindelijk nodig is, is een partij die eerlijk is en harde keuzes durft te maken, geen beloftes doen die je niet kunt waarmaken. De huidige euro-rotzooi is zo groot, dat een zachte landing per definitie onmogelijk is.’

Matthijs Rooduijn weet het niet precies. ‘Het succes van de populisten leidt ertoe dat ook middenpartijen zich naar rechts bewegen. CDA, VVD en ook de SP slaan een populistischere toon aan, hoewel het CDA heel recentelijk hier een beetje van terug lijkt te willen komen. Zelfs de PvdA is niet vies van populisme, denk aan Lodewijk Asscher die wat wilde leren van het restrictieve migratiebeleid van de Deense sociaaldemocraten. Het is duidelijk dat de VVD met stoere taal de FvD- en PVV-kiezers wil terugwinnen. Maar of dit de beste antipopulistische strategie is? Geen idee. Daar verschillen de wetenschappers van mening over. Volgens Joost van Spanje is imiteren en isoleren de beste strategie. Gevestigde partijen moeten de agenda van de populisten deels omarmen, maar tegelijk de populistische partijen isoleren zodat de kiezers weten dat een stem op deze partijen geen zin heeft. Ik vraag mij echter af of deze strategie werkt. Als je populisten isoleert dan geef je ze juist voer voor hun populistische boodschap, dat het establishment hun klachten niet serieus neemt. Het overnemen van de agenda van populisten kan ook leiden tot het verloochenen van je eigen democratische principes. Sommige standpunten die CDA en VVD uitdragen zijn in strijd met de grondwet. Interessant is ook dat de voorheen centrumrechtse partijen Fidesz in Hongarije en PiS (Recht en Rechtvaardigheid) in Polen radicaal rechts zijn geworden en de rechtsstaat bedreigen. Fidesz is nu rechtser dan de radicaal-rechtse partij Jobbik.’

Gaat de VVD de kant van Fidesz op? Dat lijkt Rooduijn niet heel waarschijnlijk, maar hij vindt dat we waakzaam moeten zijn. Positief is volgens hem wel dat andere partijen, in reactie op het populisme, meer de andere kant zijn opgegaan. ‘D66 en GroenLinks zijn voor de multiculturele samenleving en voor Europa. En in Frankrijk won Emmanuel Macron, die ook een antipopulistische politiek voorstaat, de presidentsverkiezingen van Marine le Pen. Er is dus hoop.’