Nederland maakt zich op voor nieuwe verkiezingen. Het einde van een tijdperk met dertien jaar Mark Rutte als langstzittende premier. Mogelijk komt er straks een dubbele primeur Dilan Yesilgöz-Zegerius als Ruttes opvolger: voor het eerst een vrouw en een Nederlander van kleur als premier. De Kanttekening sorteert voor op dat vooruitzicht en gaat in gesprek met politicoloog Jeroen Adema, gezondheidswetenschapper Charifa Zemouri en FNV-vakbondsman Rob Marijnissen.

De partijtop van de VVD heeft Dilan Yesilgöz-Zegerius naar voren geschoven als kandidaat-lijstrekker. André Bosman die vorige week nog zei dat er lijstrekkers-verkiezingen komen en tot nu toe de enige andere kandidaat was, heeft zich deze week teruggetrokken. Dat maakt Yesilgöz naar alle waarschijnlijkheid de nieuwe leider van de VVD.

‘Ze is een geschikte kandidaat als de VVD over rechts wil’, zegt Jeroen Adema. ‘Daar zit nu net het probleem. Wat wil de VVD en wat wil Yesilgöz? De afgelopen dertien jaar was de VVD voor de verkiezingen steeds een andere partij dan erna. Daardoor raakt de VVD-kiezer uiteindelijk teleurgesteld. In mijn optiek leidde dat mede tot de opkomst van BBB en Forum.’

Volgens Adema is onder Rutte het liberalisme ‘verwaterd tot goedkope oneliners en slappe slogans’. Yesilgöz zou volgens hem weer meer gezicht aan het liberalisme kunnen geven. ‘Waarschijnlijk gaat ze dan over rechts. Dus meer law and order, zelfredzaamheid van de burger en minder migratie. Dat wordt door velen gezien als slecht nieuws, maar voor partijen als GroenLinks en D66 is het ook een kans. Door een duidelijk progressief geluid te laten horen, kunnen ze echte alternatieven bieden aan de kiezer. Als deze twee partijen het slim spelen en met een serieus programma komen, gaan die verkiezingen ook echt ergens over. Dan heeft Yesilgöz al iets bereikt.’

‘Mensen van kleur in een rechtse partij, dat garandeert niet dat antiracismebeleid echt van de grond komt’

Adema twijfelt overigens of Yesilgöz in haar streven zal slagen. ‘Hoewel ik geen VVD’er ben, gun ik haar ergens wel succes. Zij heeft zich tegen straatintimidatie en antisemitisme ingezet. Haar ouders zijn om politieke redenen gevlucht. Dat geeft vertrouwen dat de rechtsstaat in goede handen is bij haar. Ze moet zich echter tegen politici verweren die af en toe wat moeite met de rechtsstaat hebben.’

Selectief beleid

Vakbondsman Rob Marijnissen denkt daar anders over. ‘Yesilgöz gaat ongetwijfeld het VVD-beleid uitvoeren als het gaat om vrouwenongelijkheid, racisme en gelijkheid. Dat is beleid dat grossiert in selectiviteit. Topvrouwen in de schijnwerpers, maar geen systematische emancipatie voor vrouwen in loon of in het bestuur. Ook heb ik haar niet kunnen betrappen op goede ideeën wat betreft antiracisme in het vluchtelingendossier, waar bijvoorbeeld Syriërs en Afrikanen worden vertraagd en tegengehouden, terwijl witte Oekraïners vrije doorgang hebben. Dit zijn onderwerpen die Nederland en Europa kenmerken als conservatief. Seksisme en racisme zullen door haar niet worden opgelost. Het kan wel zo zijn dat meer vrouwen op de VVD gaan stemmen door haar. Maar dat betekent dus vrij weinig voor andere vrouwen en mensen van kleur.’

Marijnissen vindt wel dat Yesilgöz zich goed heeft ingezet voor de aanpak van antisemitisme. ‘Dat wil ze echt bestrijden en dat is goed. Maar, en hier speelt die selectiviteit weer, over andere vormen van racisme horen we haar niet echt. Het geld dat gespendeerd wordt met een speciaal coördinator tegen antisemitisme, is niet in verhouding als er ook geen aparte coördinatoren komen voor andere vormen van racisme,’ zegt hij en trekt daarna de vergelijking met de oud-VVD’er Hirsi Ali. ‘Zij speelde ook een prominente rol en is uiteindelijk in het PVV-kamp beland qua ideologie. Dus mensen van kleur in een rechtse partij, dat garandeert niet dat antiracismebeleid echt van de grond komt.’

Hoofddoekverbod

Hoewel Adema vindt dat je best streng mag zijn tegen migranten die om economische redenen naar Nederland komen, is hij voorstander van ruimhartigheid jegens mensen die bescherming nodig hebben. ‘Dat heeft Yesilgöz zelf ook mogen ervaren. Daar moet ze eerlijk over zijn en dat is ze niet. Je laat het gezin van een dissident niet achter in een land waar zij gevaar lopen. Dat is een van de redenen waarom de ChristenUnie en D66 zich tegen de VVD keerden. Links heeft daar gelijk in. Er bestaat zelfs een essay waarin Yesilgöz toegeeft dat ze voor gezinshereniging naar Nederland is gehaald. Ik vermoed trouwens dat dit haar stemmen gaat kosten.’

Adema lijkt meer begrip te hebben voor de standpunten van Yesilgöz over de politie en de hoofddoek. ‘Het discrimineren van moslims is fout, maar een wettelijk hoofddoekverbod bij de politie mag mijns inziens. Mits het ministerie van Justitie dan ook religieuze uitingen van christenen, hindoes, Joden of aanhangers van het vliegend spaghettimonster bij de politie verbiedt. Is daar geen sprake van, dan is het een maatregel om moslims te pesten. Ik zelf hang het laïcisme aan, waarin de overheid en volksvertegenwoordiging zich onthouden van religieuze uitspraken en geen religieuze symbolen dragen. In België en Frankrijk zien we dit al. Zowel de Franse president Emmanuel Macron als de Belgische koning Filip doen geen religieuze uitspraken. Toch zijn beiden gelovig katholiek. Wil Yelsilgöz zich inzetten van de laïcistische staat, dan heeft ze mijn stem, mits ze de rechten van alle gelovigen dan ook actief beschermt. Maar iets in mij zegt dat die kans wel heel klein is.’

Afschuiven

Charifa Zemouri is in eerste instantie zakelijk over het VVD-leiderschap. ‘Het is aan de VVD om te bepalen wie lijsttrekker wordt. Als zij dat wordt, is dat het resultaat dat haar toekomt. Als Yesilgöz premier wordt, is dat volgens ons staatsrecht. Ik respecteer de uitkomst van de verkiezingen binnen de VVD en in ons land.’

Zemouri geeft hierbij toe dat ze een ‘sterke bias’ heeft tegen de VVD. ‘Ik kan de partij niet waarderen’ zegt ze en somt op: ‘Vanwege het glashard liegen en ontkennen van feiten, ondermijnen van wetenschap, constant overtreden van wetten en regelgeving. De VVD heeft aan zich kleven: etnisch profileren, racisme, in stand houden van institutionele racisme, dat ‘wij’ ons bijvoorbeeld moeten invechten. Zo heb ik zelf een persoonlijke aanvaring gehad met VVD-Kamerlid Judith Tielen, die mij ging ridiculiseren op Twitter omdat ik geld vroeg voor mijn advieswerk als zelfstandig wetenschapper en onderzoeker. Ik dacht dat de VVD een ondernemerspartij is. Onder VVD is ook een toename aan crises, maar ze blijven maar lekker afschuiven op de ‘ander’.’

Vrouwenhaat

De VVD heeft volgens Zemouri absoluut geen complimentjes nodig omdat ze een vrouw van kleur kiezen als leider. ‘Dan reduceer je een politicus tot haar geslacht en kleur.’ Toch staat de Kanttekening wel stil bij die vraag. Is Nederland wel klaar voor een eerste vrouwelijke premier van kleur?

‘Ik zie nu al allerlei vervelende reacties over Yesilgöz’ afkomst en labels die bij haar identiteit horen, zoals vluchteling, niet-Europees en Turks’

Adema bijt de spits af. ‘Dat is aan de kiezer om te bepalen. Het is voor mij ook wat lastig om te bepalen of Nederland klaar is voor een vrouwelijke premier van kleur. Yesilgöz zal zich moeten bewijzen in de debatten. Dat geldt ook voor witte mannelijke kandidaten. Het feit dat we überhaupt nog geen vrouwelijke premier hebben gehad is eigenlijk vreemd. De Scandinaviërs, de Britten, de Duitsers en de Fransen gingen ons voor. Zelfs België heeft, zij het voor korte tijd, een vrouwelijke premier gehad. Als Yesilgöz geschikt is volgens de VVD en de kiezer gaat daarin mee, dan is ze geschikt. Persoonlijk vind ik dat het niet uitmaakt of de premier man, vrouw, wit of gekleurd is. Ik wil een premier die bereid is om boven de partijen uit te stijgen als het erop aankomt.’

Zemouri staat er kritischer in. ‘Een groot deel van het Nederlandse volk is nog niet klaar voor een vrouwelijke premier. Ik vrees ook dat het deel van de bevolking dat het vrouw-zijn van een premier toejuicht, mogelijk verblind kan raken door dit aspect en dit meeneemt in hun observatie van handelingen, acties en politieke resultaten. Er heerst in Nederland nog steeds een vorm van vrouwenhaat, zowel impliciet als expliciet.’

Volgens Zemouri zal de eerste vrouwelijke premier, wie dat ook wordt, veel uitdagingen moeten doorstaan en zich voortdurend moeten verdedigen. ‘Dit omdat haar vrouw-zijn wordt betrokken bij de beoordeling. Vrouwen krijgen sneller onkunde of fouten toegeschreven vanwege hun geslacht, terwijl bij mannen wordt gekeken naar hun bekwaamheid. Dus nee, Nederland is nog niet klaar voor een vrouwelijke premier. En degene die komt, wens ik veel succes toe met alle vormen van seksisme en misogynie. Als deze vrouw ook nog eens van origine geen Nederlander is, zal dat extra uitdagingen met zich meebrengen. Ik zie nu al allerlei vervelende reacties over Yesilgöz’ afkomst en labels die bij haar identiteit horen, zoals vluchteling, niet-Europees en Turks. Ik zie vaak verwensingen langskomen zoals ‘ga terug naar Turkije’ of dat haar Turks-zijn als belediging wordt gebruikt. In Nederland heerst een flinke portie xenofobie, en het zal veel moeilijker zijn voor kiezers om iemand met Turkse roots te accepteren dan bijvoorbeeld Caroline van der Plas of Sophie Hermans. Ik weet eerlijk gezegd niet of een partij als de VVD, die bekend staat om geïnternaliseerde xenofobie, zelf wel bereid is om een vrouw van kleur als leider te hebben.’

Marijnissen is meer geïnteresseerd in de vraag of Yesilgöz dezelfde beschimpingen en verdachtmakingen over zich heen krijgt als die Sigrid Kaag kreeg van extreemrechts. ‘Is een vrouw die rechts is wel acceptabel voor hen? Kaag was namelijk iemand die overduidelijk standpunten innam tegen extreemrechts. Dat zal Yesilgöz waarschijnlijk niet doen.’

Adema juicht het toe dat een Nederlander van kleur premier wordt. Maar hij vreest dat het VVD-beleid de gemiddelde Nederlander niet verder helpt. ‘Zij willen openbaar vervoer en goede zorg in de regio. Nederlanders willen goed onderwijs voor hun kinderen en een fatsoenlijk loon. Ik weet niet of die wensen door een rechtse VVD worden gehoord.’

Zemouri gaat daarin mee. ‘Ik hoop dat we ons niet blindstaren op geslacht en waar de wieg van een persoon of diens ouders heeft gestaan, en dat we oordelen op inhoud. Dat laatste is een leerpunt voor heel Nederland.’