‘In Nederland kan de Grondwet pas na twee lezingen gewijzigd worden. Dat lijkt misschien inefficiënt, maar het maakt onze democratie weerbaarder.’

In landen als Turkije, Egypte, Hongarije en Polen staat de democratie onder druk. Hoe kan de democratie weerbaarder worden gemaakt tegen anti-democratische krachten? Moeten anti-democratische partijen worden verboden? Hoe moet een democratie reageren op islamisme? Moet er een constitutioneel hof komen dat wetten toetst aan de grondwet? De Kanttekening sprak daarover met rechtsfilosofen Bastiaan Rijpkema en David Suurland, beiden verbonden aan de Universiteit Leiden, historicus Patrick van Schie van de Telders Stichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD. Ze schreven alle drie mee aan de pas verschenen bundel De strijd om de democratie.

Hongarije en PVV
Onder premier Viktor Orban is Hongarije volgens de auteurs veranderd in een illiberale staat waar de rechtsstaat onder vuur ligt, maar die volgens Rijpkema ook qua democratie problemen kent. ‘Orban heeft het districtenstelsel zo gewijzigd dat zijn partij Fidesz ook met minder dan de helft van de stemmen een twee derde meerderheid kreeg in het parlement. Ook is van diversiteit in het media-aanbod weinig meer over’, vertelt Rijpkema. Hoe heeft dat zo kunnen komen? ‘De Hongaarse Grondwet kon vrij gemakkelijk veranderd worden, namelijk met twee derde meerderheid in het parlement na een lezing. Fidesz beschikte over deze meerderheid en herschreef dus als enige partij de Grondwet. In Nederland kan de Grondwet pas na twee lezingen gewijzigd worden. Dat lijkt misschien inefficiënt, maar het maakt onze democratie weerbaarder.’

PVV-leider Geert Wilders heeft sympathie voor de Hongaarse regering. Hij heeft zich onlangs met Orban laten fotograferen. Is de PVV een anti-democratische partij? ‘De PVV is sowieso een anti-rechtstatelijke partij; de partij wil immers alle moskeeën sluiten en moslims voor bepaalde beroepen uitsluiten. Dat staat haaks op voor de rechtsstaat cruciale grondrechten, in het bijzonder de vrijheid van godsdienst en het non-discriminatie-beginsel. De PVV is nog niet anti-democratisch, maar doet wel uitspraken die er tegen aanschurken. Denk aan Wilders’ revolte-uitspraak. De suggestie dat ‘de mensen’ het niet pikken als de PVV niet aan de coalitieonderhandelingen mocht meedoen. Wilders moet zijn achterban uitleggen dat de Nederlandse democratie zo niet werkt.’

Hoe maak je een democratie weerbaarder voor anti-democraten? Volgens Rijpkema heeft een weerbare democratie drie verdedigingslinies. ‘De eerste linie is het politieke debat, waarin anti-democratische ideeën worden bestreden. Dan volgt de rechtsstatelijke verdedigingslinie. Het moet niet te gemakkelijk zijn om de grondwet te veranderen. Ook moeten wetten toetsbaar zijn aan fundamentele mensenrechten. In Nederland toetsen we wetten aan het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM, red.). De derde linie is de mogelijkheid om een partij te verbieden. Dat moet alleen in het uiterste geval gebeuren.’ Van Schie vult Rijpkema aan: ‘Misschien moet dat nog een extra bepaling krijgen, dat als je de grondwet wil wijzigen, daar minimaal twee partijen voor nodig zijn.’

Islamisme en democratie
Tot zover rechts-autoritaire anti-democraten. Hoe zit het met islamisten? Volgens Suurland kunnen we islamistische organisaties zoals de Moslimbroederschap en Hizb-ut-Tahrir aanpakken met beroep op het EVRM. ‘In de jaren tachtig werd de neo-nazi Michael Kühnen de vrijheid van meningsuiting ontzegd op basis van artikel zeventien van het EVRM, omdat hij met zijn nazistische ideologie de grondrechten wilde ondermijnen. Als een ideologie zich ten doel stelt om de grondrechten af te schaffen, dan kunnen de vrijheid van meningsuiting en de godsdienstvrijheid worden opgeschort.’ Maar gaat dat wel lukken? Mensenrechtenadvocaten en politici roepen dan toch moord en brand? ‘Kritiek van juristen is goed, want daardoor krijgen we een betere wet, maar we moeten niet naïef zijn. Het islamisme wil een eind maken aan de mensenrechten, de godsdienstvrijheid, de vrijheid van meningsuiting, de gelijkheid tussen man en vrouw. Partijen als D66 en GroenLinks steken daarvoor hun hoofd in het zand.’

Suurland is niet voor een verbod op Denk en Nida. ‘Want deze partijen zijn niet islamistisch.’ Ook is hij tegen de sluiting van salafistische moskeeën, maar uit pragmatische overwegingen. ‘Ze gaan anders ondergronds.’ Hij benadrukt dat we waakzaam moeten zijn. ‘Ik gaf les op de Haagse Hogeschool, over mensenrechten. De meeste studenten waren moslim en juist moslimstudenten waarschuwden voor de invloed van islamisten en zeiden dat Nederland veel te naïef was. Het schoolbestuur dacht daar anders over. Na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo verklaarde het bestuur van de school meteen dat deze aanval niet kwam door de islam, maar het gevolg was van racisme en uitsluiting. Tegen dat relativisme verzet ik mij.’

Rechterlijke toetsing
Een belangrijk discussiepunt ten slotte is de vraag of wetten behalve aan het EVRM ook moeten worden getoetst aan de Nederlandse Grondwet, om zo de democratische rechtsstaat beter te beschermen. Van Schie is tegen een constitutioneel hof. ‘Rechters doen dan politieke uitspraken, dat is niet goed’, verklaart hij. Om die reden heeft hij ook zo zijn twijfels over partijverboden en rechtszaken tegen politici. ‘Politiek moet aan politici worden overgelaten.’ Hij vindt een democratische politieke cultuur veel belangrijker. ‘We willen als de VVD meer burgerschap in onderwijs, om meer democratische gezindheid te bevorderen. Daar is de Telders Stichting ook mee bezig.’

Rijpkema ziet de waarde van rechterlijke toetsing, hoewel hij het belang ervan voor democratische weerbaarheid niet wil overschatten. ‘Het grondwetswijzigingsvoorstel van voormalig GroenLinks-Tweede Kamerlid Femke Halsema om rechterlijke toetsing aan de Grondwet mogelijk te maken is overigens blijven liggen in de tweede lezing. Het huidige GroenLinks-Tweede Kamerlid Liesbeth van Tongeren heeft het voorstel wel in de Kamer verdedigd, maar het is niet meer in stemming gebracht. De vraag is of dat nog gebeuren gaat, en wanneer. De Raad van State gaf in ieder geval advies om het niet in stemming te brengen. Grondwetswijzigingsvoorstellen kunnen anders net zo lang in de la liggen totdat er een parlementaire meerderheid voor te vinden is.’