Op 15 mei herdenken Palestijnen wereldwijd de ‘Nakba’ (Arabisch voor ‘catastrofe’): de etnische zuivering van 750.000 Palestijnen door zionistische milities in en rond de ‘Israëlische onafhankelijkheidsoorlog’ van 1948. Nog altijd zijn deze uitdrijvingen onbekend in Nederland en is het ‘Palestijnse recht op terugkeer’ omstreden. Sommige activisten, wetenschappers en Palestijnse Nederlanders zetten zich in om het tij te keren.

De Israëlisch-Nederlandse politicoloog Hilla Dayan begint het thema Israël-Palestina tijdens haar colleges aan het Amsterdam University College ieder jaar met het begrip ‘Nakba’, ‘anders begrijp je helemaal niks van wat er nu speelt. Dat noemen wij ‘the ongoing Nakba’’.

Palestijnen uit Gaza die in 2018 en 2019 ‘de grote mars van terugkeer’ organiseerden, Israël dat Palestijnen in Oost-Jeruzalem uit hun huizen zet en Palestijnse journalisten die worden doodgeschoten – waaronder onlangs Shireen Abu Aqleh (al Jazeera): volgens Dayan volgt alles uit die ‘oercatastrofe’ van vlak na de Tweede Wereldoorlog.

Ze focust in haar colleges het liefst op ‘lokale Nakba-gebeurtenissen’ in plaats van ‘grote verhalen’. Neem bijvoorbeeld de massamoord in Al Tantoera, een voormalig Palestijns dorp. Deze was gepleegd door de zionistische Alexandroni-militie, die opdracht had gekregen in het kustgebied tussen Hadera en Haifa elk Arabisch dorp te in te nemen en, indien ‘nodig’, te vernietigen.

Dayan benadrukt dat een groot deel van de Joodse bevolking pas in de jaren vijftig naar Israël is gekomen. De meesten waren vluchteling uit Arabische landen en staan nu te boek als Mizrahim, die nu 40 procent van de Joodse Israëliërs – uitmaken. Zij waren niet betrokken bij de uitdrijvingen. Toch vindt ze dat ‘alle Israëli’s vandaag de dag’ verantwoordelijk zijn om het profiteren van wat ooit ‘Palestijns land en eigendom’ was en ‘voor het aanhoudende onrecht’.

De Nakba wordt in Israël grootschalig ontkend. Bijna iedereen groeit in Israël op met het idee dat de staat een ‘Godswonder’ is, aldus Dayan, vooral met de Europese Joodse geschiedenis in het achterhoofd, en dat er niets daar was voor ‘ons’ en niks anders.

‘We zijn er, ondanks alles dat ons in de weg stond’, wordt dan gezegd. En de algemene gedachte is: ‘Heel mooi wat we hier in Israël hebben opgebouwd.’

Dat is met de kennis van nu niet meer vol te houden, aldus Dayan, die tijdens haar studie op de Tel Aviv Universiteit voor het eerst hoorde over ‘Nakba’. ‘Het was heftig. Daar leerde ik voor het eerst dat mijn ‘onschuldige’ universiteit is gevestigd op de grond van Al-Shaykh Muwannis, een Palestijns dorp – althans, wat er van overgebleven is: een ruïne. De laatste overblijfselen van een ontheiligde begraafplaats staan er nog steeds.’

Tijdens en na haar studententijd ontdekte ze de enorme omvang van de Nakba. ‘Heel Israël is er als het ware mee bezaaid’, zegt ze. Ze laat de ‘I-Nakba’-app op haar telefoon zien. ‘Overal waar je staat in Israël kan je de ruïnes van de Nakba tegenkomen. Dus als je het wilt weten, is er de mogelijkheid om het te weten.’

De Palestijnse ruïnes zijn volgens haar het ‘bewijs’ van een Palestijnse beschaving voor de oprichting van de staat Israël: het was niet zo dat er niets stond totdat de Israëli’s ‘er iets moois van hebben gemaakt’. ‘Dat wordt niet alleen door de overlevenden van de Nakba bevestigd, maar is ook gewoon archeologisch te bewijzen.’

Israel kent sinds 2015 een wet die Israël de bevoegdheid geeft om staatssubsidies te korten als er ‘activiteiten worden ontplooid die het bestaan van Israël als een Joodse en democratische staat’ weigeren te erkennen. Sindsdien is het voor Palestijnen heel lastig geworden om de Nakba te herdenken in Israël zonder grote risico’s en consequenties, vertelt Dayan.

‘De ontkenning is institutioneel in een land dat stikt van de aanwijzingen voor die catastrofe. Dat is al vanaf het begin een uitgekiende strategie geweest. Zo zijn op Palestijnse begraafplaatsen en moskeeën bijvoorbeeld sjoels en militaire compounds geplaatst. De hele Palestijnse geschiedenis is ontheiligd en uitgewist.’

Dayan toont haar telefoon. Daarop zien we een bozig kijkende man, een stereotype beeld van wat een Palestijn moet voorstellen. Ze ziet het als kopie van ‘antisemitisme’, maar dan nu gericht tegen Palestijnen. De afbeelding is een poster van Im Tirtsu, een Joods-nationalistische beweging die vooral actief is op universiteiten. Er staat in het Hebreeuws: ‘Nakba is een leugen. Zij hebben ons verdreven! 900.000 Joden werden gedwongen om Arabische landen te ontvluchten, dat zijn er meer dan alle Palestijnse vluchtelingen.’

Dayan vindt deze afbeelding ‘echt ziek’, vertelt ze. ‘Deze extremisten draaien de geschiedenis om en provoceren. Hiermee bereiden ze rellen voor om de jaarlijkse Palestijnse evenementen te verstoren, die ondanks de Nakba-wet toch worden gehouden.’

Een andere manier waarop sommigen die geschiedenis ‘omdraaien’, is door erop te wijzen dat de uitdrijvingen onderdeel uitmaakten van een burgeroorlog die uiteindelijk zou leiden tot de Israëlische onafhankelijkheid van 1948. Maar Dorien Ballout, die speechte op Nakba-herdenkingen en actief is voor BIJ1 en BDS – een internationale beweging die Israël economisch en cultureel wil boycotten – wil niks weten van een Israëlische ‘onafhankelijkheidsoorlog’.

‘De verdrijving met zachte én harde hand was al eerder aan de gang’, vertelt ze. ‘Pas toen de Palestijnen zich actief daartegen gingen verzetten sprak men over een ‘onafhankelijkheidsoorlog’, terwijl het hier in feite ging om niets anders dan een kolonisatieproject en een etnische zuivering.’

‘Zionisten willen dat we ons land vergeten en ons erbij neerleggen. Dat gaat niet gebeuren’

Ook de Palestijnse Nederlander Mohammed* spreekt niet over een ‘oorlog’. ‘Wij Palestijnen hebben het alleen maar over de ellende van de Nakba. Een oorlog wordt namelijk gevoerd door staten. Maar Israël was toen geen staat. Diegenen die de terreur van de Nakba hebben gepleegd waren zionistische milities. De Nakba is de verdrijving van Palestijnen gebaseerd op de racistische ideologie van het zionisme. Natuurlijk zullen zij (Israëliërs, red.) over ‘oorlog’ praten, maar dat is hun perspectief. Er was geen sprake van een gelijke strijd, zo’n strijd is er ook nooit geweest.’

Mohammed is met de Nakba opgegroeid. In Syrië, waar hij in een Palestijns vluchtelingenkamp is geboren, hoorde hij er voor het eerst over, vertelt hij. Het was begin jaren negentig – hij was een jaar of vijf, zes – toen hij realiseerde dat er ‘iets’ met zijn volk was gebeurd.

‘Op school, maar ook door mijn familie werd steeds duidelijk gemaakt dat we niet uit Syrië kwamen, dat Syrië niet ons land was en dat onze aanwezigheid in Syrië tijdelijk was. Er werd verteld dat ons land wordt bezet en dat we gedwongen waren om ons eigen land te verlaten. We zijn niet zomaar weggegaan.’

Mohammed heeft dit jaar op 15 mei niets speciaals in gedachten. Ook omdat hij hier in Nederland, waarheen hij is gevlucht vanwege de oorlog in Syrië, weinig Palestijnse vrienden in zijn omgeving heeft. ‘Normaal spraken we af in Syrië en gingen we naar evenementen.’

Het ‘recht op terugkeer’

‘Het recht op terugkeer’ van verdreven Palestijnen naar hun oorspronkelijke grond is één van belangrijkste kwesties in het conflict met Israël. Palestijnen zien dit als de belangrijkste weg naar een oplossing. Voor veel Israëliërs is het juist een nachtmerrie, die ‘het Joodse karakter’ van de staat fundamenteel zal aantasten.

‘Het is belangrijk om te weten dat in de eerste tien jaar na 1948 terugkeer juist een open vraag was tussen Israël en de Arabische landen’, vertelt Dayan. ‘Ook in de diplomatieke onderhandelingen. Er wordt nu gedaan alsof het recht op terugkeer nooit heeft bestaan. Dat is dus historisch gezien onjuist. Het was zo’n massale gebeurtenis. De eerste lichting Israëli’s beseften namelijk ook dat dit een essentieel onderdeel van diplomatieke onderhandelingen moest zijn, als ze niet voor eeuwig vijanden wilden blijven met hun buurlanden’.

Volgens Ballout is het ‘recht op terugkeer’ belangrijk omdat die ‘de ontwortelde Palestijnse cultuur, tradities en identiteit’ waarborgt op de plek waar ze zouden behoren. ‘De verscheurde families’ die verspreid leven worden nu in hun ‘bewegingsvrijheid’ beperkt.

‘Het is een onmenselijk bestaan als je elkaar niet mag opzoeken, omdat je stateloos bent gemaakt en tot een permanent vluchtelingenleven bent verdoemd. Dat is het belangrijkste argument voor het recht op terugkeer.’

‘Als Israël miljoenen Joden zonder enige band met het land kan opnemen, dan kunnen Palestijnen ook terugkeren’

Mohammed zegt dat het ‘recht op terugkeer’ de natuurlijkste zaak van de wereld is, omdat het Palestijnse land is ‘gestolen’. Hij vindt het zeker geen ‘onrealistisch’ idee.

‘Dat is overigens wel de wens van zionisten. Dat we ons land vergeten en ons erbij neerleggen. Maar dat gaat niet gebeuren. Kijk alleen maar naar het nieuws. Elke dag ontplooien Palestijnen, ondanks alles, activiteiten als demonstraties, om terug te keren naar Palestina. Het is voor ons zo realistisch als de zon.’

Ballout noemt ‘praktische bezwaren’ tegen een ‘recht op terugkeer’ een ‘omgekeerd argument’: ‘Als Israël miljoenen mensen zonder enige band met het land naar Israël kan laten emigreren, enkel en alleen omdat ze joods zijn, dan kunnen Palestijnen ook terugkeren’.

Ze benadrukt dat dat alleen mogelijk is in een staat met gelijke rechten voor iedereen. ‘Het uitblijven daarvan betekent een voortdurend bestaan als tweede-, derde- of vierderangsburger voor Palestijnen die er al wonen.’

Volgens politicoloog Dayan is terugkeer ook mogelijk. ‘Er is genoeg plek. De Palestijnse dorpen waaruit ze zijn verdreven liggen er nog. Natuurlijk kunnen deze dorpen opnieuw opgebouwd worden. Dat is niet zo moeilijk: een uitgebreid en praktisch voorstel hebben de Palestijnse NGO Badil en de Israëlische NGO Zochrot al gemaakt’.

Israël, dat Dayan in navolging van Amnesty International en Human Rights Watch een apartheidsstaat noemt, zit hier niet op te wachten. Dayan: ‘Voor een levensvatbaar samenleven tussen Israëli’s en Palestijnen moet het apartheidssysteem eerst worden ontmanteld.’

Anderzijds snapt Dayan dat veel Israëlische Joden nu zeggen: ‘Ik heb geen ander land.’ Dayan: ‘Dat is ook echt zo, zeker voor de Joden die uit Arabische landen zijn gekomen. Zij kunnen niet meer terug.’ Je kunt de historische ontworteling van 1948 dus niet corrigeren met een toekomstige ontworteling, vindt Dayan.

Voor Ballout zijn dat twee dingen die los van elkaar staan. ‘Een recht op terugkeer van Palestijnen hoeft op geen enkele manier een toekomstige ontworteling van Mizrahi-Joden (Joden uit de Arabische wereld, red.) te betekenen. Palestijnen en Mizrahi-Joden zijn allebei slachtoffer van een in Europa bekonkeld koloniaal project. En volgens mij ontkent niemand dat de Mizrahi, en de Joden die voor 1948 in Palestina woonden, recht hebben om er te wonen.’

Moeten Joden die Palestijns land hebben ‘ingepikt’ terug? Die vraag kan volgens Mohammed het best beantwoord worden door de mensen die nu in Palestina wonen en op dagelijkse basis lijden vanwege de komst van ‘zionisten’.  Hij zegt dat het belangrijk is om onderscheid te maken:

‘Het gaat om het uitzetten van zionisten die Palestijns land hebben ingepikt, niet om het verwijderen van Joden omdat ze Joods zijn. In de tweestatenoplossing hebben we ook hiernaar gestreefd: twee gelijkwaardige landen, waar plek is voor Joden en Palestijnen, maar niet voor zionisten die op dagelijkse basis de Palestijnse onteigening van de Nakba voortzetten. En Israël heeft de afgelopen decennia onmiskenbaar duidelijk gemaakt dat ze onverzoenlijk kiezen voor zionistische suprematie. Ze hebben alles gestolen van ons. En het is niet meer dan rechtvaardig om terug te krijgen wat van ons was. Dat heeft niks met etnische zuivering op de Joden te maken.’

Wat betreft de Mizrahi wil Ballout nog wel kwijt dat zij eeuwenlang ‘prima en in vrede leefden’ in de landen van het Midden-Oosten. ‘Maar dat veranderde door het actieve beleid van de zionisten om hen naar Israël te halen, wat ook het racisme tegen de Mizrahi in deze landen heeft aangewakkerd, dat uiteraard oneerlijk is. Toch kan je uiteraard claimen dat zij dan ook recht op terugkeer naar hun oorspronkelijke land moeten krijgen.’

Dayan ziet dat anders. ‘In geen enkel Arabisch land – behalve Marokko – zijn er voorstellen voor de terugkeer van Joden gemaakt. Het is geen mogelijkheid. Maar wat mij betreft – en volgens het plan van de NGO’s Badil en Zochrot – is dat dus ook niet nodig.’

De Nakba in Nederland

In Nederlandse scholen en media is ‘Nakba’ geen algemeen bekend begrip, kaart Ballout aan. Ze hoorde er pas over toen ze al actief was voor Palestina. Dit Nederlandse gebrek aan Nakba-besef herkent ook politicoloog Dayan.

Ze haalt de 2-doc Palestina Bestaat Niet aan. Een kleine Palestijnse gemeenschap, die al meer dan 55 jaar in Vlaardingen woont, wil een klein monument plaatsen. Maar ze krijgen al ruim veertig jaar geen plek voor dit monument toegewezen. In de documentaire zegt wethouder Bart de Leede (GroenLinks) dat het college ‘geen standpunt’ wil innemen in deze ‘internationale kwestie’.

Dayan: ‘Het is zo onjuist. Laat ze gewoon hun herdenking hebben. Zij moeten erkenning krijgen van Nederland.’

Ballout is het daarmee eens. ‘Nederland moet eens beginnen met het erkennen van de Nakba, en dat Palestijnen daar nog steeds de gevolgen van ondervinden. Ook zou Nederland het Joods-zijn van de staat Israël ter discussie moeten stellen en moeten pleiten voor een democratische staat met gelijke rechten voor iedereen, maar zover is men in Nederland nog niet.’

‘Laat Palestijnen hier hun herdenking hebben. Zij moeten erkenning krijgen van Nederland’

Mohammed zucht diep: ‘Alles in Nederland moet veranderen wat Palestina betreft. Het is heel duidelijk dat Nederland niet aan de Palestijnse kant staat inzake de Nakba. Er spelen te veel belangen die Nederland heeft in Israël. Militaire, politieke en economische belangen.’

Ook in zijn ‘relatief makkelijk verkregen’ Nederlandse burgerschap ziet hij de hand van de Israëllobby. ‘Het feit dat ik en andere Palestijnen sneller dan andere vluchtelingen het Nederlandse staatsburgerschap krijgen is in het voordeel van Israël. Immers, zo blijven er minder Palestijnen in het gebied over die hun terugkeer en hun staatsrechten kunnen claimen.’

*Achternaam bekend bij de redactie.