Nederland is medeverantwoordelijk voor de mensonterende omstandigheden onder vluchtelingen op de Griekse eilanden, die een direct gevolg zijn van de Turkijedeal. Dit vinden Amnesty International, Stichting Bootvluchteling en Defence for Children. De ngo’s dagen daarom de Nederlandse staat voor de rechter. 

Nederland moet verantwoordelijk worden gehouden voor het schenden van Nederlandse, internationale en EU-wetgeving op het gebied van mensenrechten, aldus de drie organisaties. 

‘Als gevolg van deze rampzalige deal tussen EU-lidstaten en Turkije zaten tienduizenden asielzoekers vast op de Griekse eilanden, in erbarmelijke omstandigheden in kampen en gesloten opvangcentra’, zegt Dagmar Oudshoorn, directeur van Amnesty International Nederland.

Vandaag hebben de drie organisaties actie in Den Haag gevoerd om de zaak onder de aandacht te brengen. ‘We doen dit niet omdat we graag naar de rechter gaan, maar omdat dit het enige middel is dat nog rest’, zegt Esther Vonk, directeur van Stichting Bootvluchteling. 

Turkijedeal

In 2016 sloot de Europese Unie met Turkije een migratiedeal, met als doel dat er minder vluchtelingen asiel zouden aanvragen in Europa. Turkije kreeg van de EU zes miljard euro, waarmee het land opvanglocaties moest creëren. Vluchtelingen die toch de Griekse eilanden bereikten moesten hun asielprocedure daar afwachten. Bij een negatief antwoord moesten ze worden teruggestuurd naar Turkije. 

De praktijk bleek echter weerbarstig. Duizenden vluchtelingen bereikten inderdaad de Griekse eilanden, waar de opvangcapaciteit beperkt is. Bovendien zijn er ernstige tekortkomingen in het Griekse asiel- en opvangsysteem. ‘Er is gebrek aan voedsel, onderdak, medische en sanitaire voorzieningen. Dit is herhaaldelijk gerapporteerd door EU-agentschappen, de VN en diverse ngo’s. In 2020 verbleven er meer dan 20.000 mensen in een kamp in Moria, Lesbos, terwijl er maar plek was voor 2840 mensen’, zegt Oudshoorn. 

‘Ngo’s maakten vaak melding van zelfmoordpogingen, ook onder kinderen’

‘Kwetsbare mensen, zoals zwangere vrouwen, onbegeleide kinderen en mensen met mentale gezondheidsproblemen kregen geen adequate bescherming. De buitensporig lange asielprocedures hadden in combinatie met het gebrek aan gezondheidszorg ernstige gevolgen voor de mentale gezondheid van de inwoners. Ngo’s maakten vaak melding van zelfmoordpogingen, ook onder kinderen, depressie, angst en posttraumatische stressstoornis.’ 

Inmiddels hebben de opvanglocaties plaatsgemaakt voor gesloten detentiecentra, maar de omstandigheden zijn niet verbeterd. Nog steeds is er gebrek aan medische zorg, fatsoenlijke opvang en ondersteuning voor asielzoekers en vluchtelingen. Bovendien neemt het aantal vluchtelingen dat de Griekse eilanden bereikt alleen maar toe: in de eerste tien maanden van 2023 verdrievoudigde het aantal vluchtelingen dat via Turkije de Griekse eilanden bereikte. 

Daarnaast worden weinig vluchtelingen daadwerkelijk teruggestuurd naar Turkije. Volgens de EU zijn er sinds de deal gesloten werd slechts 2.140 migranten wiens asielaanvraag werd afgewezen teruggestuurd naar Turkije.

Wat moet er gebeuren?

Volgens Amnesty International had Nederland, onder meer als voorzitter van de Raad van de EU, een belangrijke rol bij de totstandkoming en uitvoering van de deal. Dit terwijl de tekortkomingen in Griekenland toen al bekend waren. Het gaat de organisaties dan ook vooral om erkenning, legt Marjon Rozema van Amnesty International uit. ‘Wat er in 2016 is gebeurd, was onrechtmatig. We willen dat Nederland zich achter de oren krabt en zich afvraagt waar we nu eigenlijk aan mee doen.’

De ngo’s eisen in hun rechtszaak tegen de Nederlandse staat bovendien dat er een mechanisme in gang wordt gezet om mensenrechtenschendingen te voorkomen. De staat moet ervoor zorgen dat de uitvoering van de deal in overeenstemming is met nationale, EU- en internationale wetgeving. Als de Nederlandse staat dergelijke stappen niet kan nemen moet Nederland zich uit de deal terugtrekken of de uitvoering ervan opschorten. ‘Dit is ook een signaal naar andere EU-landen toe’, zegt Rozema. ‘Want als alleen Nederland zich terugtrekt, blijft de deal natuurlijk nog steeds bestaan.’

‘De rechter kan niet oordelen wat de staat moet doen, alleen dat het in lijn moet zijn met mensenrechten’

De vraag is dan ook of de rechtszaak de situatie op de Griekse eilanden kan veranderen. ‘We kijken nu naar de rol van Nederland. En ook als de rechter beslist dat de Nederlandse staat zich meer moet inzetten voor het naleven van mensenrechten, dan is het aan de staat om daar invulling aan te geven. Deze vrijheid heeft de staat. De rechter kan niet oordelen wat de staat moet doen, alleen dat het in lijn moet zijn met mensenrechten’, zegt Rozema. 

Eerdere pressie

Het is niet de eerste keer dat er kritiek klinkt op de rol van de Nederlandse staat in de deal. Een jaar geleden stelden de ngo’s de Nederlandse staat aansprakelijk voor de gevolgen van de EU-Turkijedeal. Op 14 september 2023 liet de overheid weten deze verantwoordingsplicht niet te erkennen. ‘De Nederlandse regering verzette zich tegen het overbrengen van mensen van de eilanden naar het Griekse vasteland. Terwijl daarmee de druk op de eilanden verlicht had kunnen worden’, reageert Oudshoorn.

Bovendien heeft de EU al aangegeven dat de besteding van de Europese subsidies door Turkije efficiënter kan. In november 2023 bracht de EU het een rapport uit met als doel de Turkijedeal nieuw leven in te blazen. De EU vraagt hier vooral om acties van Turkije om de illegale migratie nog beter te voorkomen, door smokkelroutes op te rollen en grensbewaking te verstevigen. Bovendien wil de EU dat Turkije beter zijn best gaat doen om vluchtelingen wiens asielaanvraag is afgewezen terug te halen naar Turkije.  

Minder vluchtelingen naar Nederland

Erg verwonderlijk is de reactie van de Nederlandse staat niet. Het beoogde resultaat – minder vluchtelingen naar Europa – is namelijk wel bereikt. Vooral in Nederland en Duitsland is het aantal vluchtelingen dat via de Turkijeroute aankwam sinds 2016 aanzienlijk gedaald. Ook is het aantal verdrinkingen op de Egeïsche Zee fors minder geworden, aldus de Europese Commissie. De Nederlandse regering heeft de deal dan ook regelmatig bestempeld als een succes.

In de tussentijd is echter een andere, onwenselijke situatie ontstaan verder van huis. Rozema spreekt in dit verband over een trend in Europa. ‘Er zijn meerdere van dit soort deals gesloten: met Egypte, Tunesië, Libië en Mauritanië bijvoorbeeld. En in november vorig jaar sloot Italië nog een deal met Albanië voor het bouwen van detentiecentra voor mensen die op zee worden opgepakt. Ook in deze landen worden mensenrechten geschonden.’ 

‘We moeten voorkomen dat de EU-Turkijedeal als blauwdruk wordt gebruikt voor toekomstige migratiedeals’

‘Er is een trend in Europa te ontwaren, dat we de problemen ver van ons kunnen houden, door ze te verplaatsen naar derde landen’, zegt Rozema. ‘Er wordt daarbij weinig rekening gehouden met de mogelijke mensenrechtenschendingen in deze landen.’

Wat de organisaties dan ook willen uitdragen is dat de Turkijedeal vooral geen blauwdruk mag worden voor andere deals. De deal tussen de EU en Turkije had en heeft een directe impact op het leven van tienduizenden mensen, en niemand neemt verantwoordelijkheid, zegt de directeur van Stichting Bootvluchteling. ‘We moeten voorkomen dat de EU-Turkijedeal als blauwdruk wordt gebruikt voor toekomstige migratiedeals’, aldus Vonk.