‘Liberalisme betekent niet alleen vrije markt, maar ook politieke vrijheid.’

Het begrip burgerschap wint in onze multiculturele samenleving aan populariteit. Onze maatschappij mag dan wel steeds diverser worden, maar moeten we ook iets met elkaar delen, iets wat ons burgers onderling verbindt? Dit is niet persé een rechts verhaal. GroenLinks-parlementariër Zihni Özdil vertelde op vrijdag 15 februari aan de Volkskrant dat hij voor de motie van de Nederlandse vlag in de Tweede Kamer stemde, omdat ook iemand met een Turkse achtergrond trots moet kunnen zijn op de Nederlandse driekleur.

De Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD, presenteerde op 13 februari de studie Bezielend verband. Basisgrammatica van het Nederlandse burgerschap. De auteurs pleiten hierin voor een ‘bezielend verband’, een maatschappij van burgers die een aantal basiswaarden met elkaar delen. Hoe verhoudt het VVD-betoog zich tot de realiteit en het ideaal van de multiculturele samenleving? En hoe veel ruimte krijgen nieuwe Nederlanders eigenlijk in dit bezielende verband? De Kanttekening was bij de bijeenkomst van de Teldersstichting in Den Haag en doet verslag. Ook hebben we gesproken met socioloog en politicoloog Merijn Oudenampsen, auteur van De conservatieve revolte. Een ideeëngeschiedenis van de Fortuyn-opstand, die over de nieuwste VVD-studie enkele kritische noten kraakte.

Parallelle samenlevingen
Volgens Afshin Ellian, hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschap aan de Universiteit Leiden, verwijst ‘bezielend verband’ naar een uitspraak van Frits Bolkestein uit 1994. De toenmalige VVD-leider was van mening dat elke samenleving, ook de Nederlandse, betrokkenheid nodig heeft. Dit pleidooi is nog steeds actueel, aldus Ellian. ‘Mensen uit andere culturen blijven in hun eigen bubbels. Er ontstaan parallelle samenlevingen die de sociale cohesie bedreigen. Helemaal als de ideeën in die andere samenlevingen haaks staan op die van onze democratische rechtsorde. Daarom is er een basisgrammatica van het Nederlandse burgerschap nodig, die door alle burgers wordt onderschreven. Anders valt de samenleving uit elkaar.’

Ellian wil niet dat we de multiculturele samenleving en het multiculturele ideaal met elkaar verwarren. ‘Het eerste is een feit, het tweede een ideologie, een ideaal, een streven, een normatief stelsel van denken.’ Volgens Ellian is het multiculturalisme als ideologie gevaarlijk, omdat dit tot moreel relativisme en relativering van de grondrechten leidt. Hoewel hij de mensenrechten belangrijk vindt, staat hij gereserveerd tegenover sommige internationale verdragen, zoals het VN-vluchtelingenverdrag, omdat die verdragen de nationale soevereiniteit zouden ondermijnen. ‘Nieuwkomers moeten integreren, maar we kunnen geen werk van integratie maken als er steeds nieuwe migranten Nederland binnenkomen.’

Ook VVD-parlementariër Bente Becker, die immigratie en integratie in haar portefeuille heeft, is in haar toespraak kritisch over het multiculturalisme. Volgens haar voeren in Nederland twee tegenstelde visies de boventoon, die van Denk en de PVV. Denk is van mening dat nieuwe Nederlanders zich niet hoeven aan te passen, maar dat autochtone Nederlanders zich aan hen moeten aanpassen. In plaats van integratie zou het om acceptatie moeten aan. De PVV daarentegen verliest zich volgens Becker in nationalistische vreemdelingenhaat. ‘Wij doen het anders. De VVD wil mensen niet veroordelen op hun afkomst.’

Becker vertelt dat er migranten zijn die zich helemaal Nederlander voelen en carrière maken. Hun succes hebben ze echter vooral aan zichzelf te danken, niet aan het Nederlandse beleid. Succesvolle migranten zijn volgens de politica namelijk een uitzondering. ‘Als Tweede Kamerlid hoor ik de verhalen van burgers die zich zorgen maken. Over altijd dezelfde rotjongens die het dorp terroriseren. Over een Nederlandse jongen die verliefd werd op een Marokkaans meisje, maar zij werd uitgehuwelijkt, loopt nu met een sluier rond en heeft geen werk. Over meisjes die op straat voor hoer worden uitgescholden. Over homo’s die niet meer hand in hand durven lopen. Ik sprak in de Haagse Schilderswijk met moslimvrouwen die hun huis niet uit mogen en dit alleen durven wanneer hun mannen naar het vrijdaggebed gaan. Mensen met een migratieachtergrond doen het slechter op de arbeidsmarkt, komen eerder in aanraking met de politie en delen vaak de Nederlandse waarden niet.’ Veel mensen die in Nederland geboren zijn voelen zich bovendien geen Nederlander, maar Turk of Marokkaan, stelt Becker. Dat vindt ze zorgwekkend.

Nederlanderschap
Om deze problematiek aan te pakken, zijn volgens Becker twee dingen nodig. Ten eerste moet Nederland kritisch kijken naar het VN-vluchtelingenverdrag, dat geen rekening houdt met de draagkracht van de Nederlandse bevolking. Daarnaast moet de VVD kritischer kijken naar het idee dat migranten zich moeten ‘invechten’ in de Nederlandse samenleving. ‘Ik ben tegen een roekeloos, vrijblijvend liberalisme. Liberale middelen leiden niet altijd tot liberale uitkomsten. Het idee van laissez faire heeft tot gevolg dat vrouwen worden opgesloten en dat kinderen onze taal niet leren. De VVD vindt dat de overheid ook achter de voordeur mag kijken, meer dwingend moet kunnen optreden. We moeten kritisch kijken naar Turkse weekendscholen. Bepaalt Ankara wat deze kinderen leren? Ze moeten juist leren wat Nederland is, wat onze waarden zijn, waar het Nederlanderschap voor staat.’

Maar waar staat het Nederlanderschap eigenlijk voor? Moeten we Nederland progressief definiëren, als het land waar het Vredespaleis gevestigd is en waar als eerste het homohuwelijk en euthanasie werden gelegaliseerd? Of is de Nederlandse identiteit misschien gestempeld door religie, de joods-christelijke cultuur, het calvinisme?

Historicus Geerten Waling, postdoc aan de Universiteit Leiden, breekt op de Telders-bijeenkomst in Den Haag een lans voor het Plakkaat van Verlatinghe van 1581. Dit ‘oprichtingsdocument van Nederland’ moet volgens Waling dezelfde status krijgen als de Amerikaanse Declaration of Independence van 1776. ‘In de Verenigde Staten speelt de Declaration of Independence een heel belangrijke rol in de publieke herinnering, terwijl wij nauwelijks betekenis hechten aan ons oprichtingsdocument. De Verenigde Staten zijn patriottisch, wij zijn veel te bescheiden over ons eigen verleden. Ten onrechte, want Nederland was al heel vroeg in het proces van nationale soevereiniteit, het verzet tegen tirannie, de vrijheidsstrijd, godsdienstvrede. Liberalisme betekent niet alleen vrije markt, maar ook politieke vrijheid.’

Cultureel overspannend burgerschap
De VVD nodigde twee wetenschappers uit die kritische noten kraakten over het Telders-rapport Bezielend verband. Volgens Paul Dekker, programmaleider waarden en zingeving bij het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), is het beroep van het rapport op de Nederlandse geschiedenis selectief. ‘Ondanks het Plakkaat van Verlatinghe waren katholieken in de zeventiende eeuw tweederangs burgers, die schuilkerken moesten bouwen.’ Ook vindt Dekker dat de VVD veel te kritisch is over Turkse en Marokkaanse Nederlanders. ‘Dat zij zich vaak geen Nederlander voelen, komt omdat ze zich niet aanvaard voelen.’ Dekker vindt dat het nu te vroeg is om te stellen dat de multiculturele samenleving is mislukt. ‘We leven in een multiculturele samenleving, we kunnen dit fenomeen nog niet goed van een afstandje bekijken.’

Paul Frissen, hoogleraar Bestuurskunde aan de School voor Politiek en Bestuur van de Universiteit van Tilburg, is net als Dekker van mening dat de VVD in haar rapport te veel focust op Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Daarnaast gelooft hij dat het wel meevalt met die parallelle samenlevingen. ‘Onze samenleving bestaat niet uit gescheiden blokken, het ligt veel complexer.’ Frissen wil het begrip burgerschap liever sociaal opvatten. ‘Als je Nederlanders vraagt wat een goede burger is, dan hebben ze het niet over politiek. Ze hebben het dan over de buurman. Dat mensen aan elkaar denken. Het is een sociaal concept, geen politiek concept.’ Dekker beaamt dit. ‘Staten moeten niet bepalen wat goed burgerschap is, dat bepalen de burgers zelf. Een staat die dit wel wil bepalen is totalitair. Ik ben huiverig voor een basisgrammatica van het Nederlands burgerschap, omdat de staat dan waarden oplegt aan de samenleving.’

De Kanttekening vroeg ook socioloog en politicoloog Merijn Oudenampsen, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, om een kritisch commentaar op het Telders-rapport. Oudenampsen schreef vorig jaar het boek De conservatieve revolte. Een ideeëngeschiedenis van de Fortuyn-opstand, waarin hij de ideologische ruk naar rechts van een deel van de Nederlandse samenleving analyseerde. ‘Toen Frits Bolkestein in 1994 pleitte voor een bezielend verband, wees hij ook op het christendom, niet als geloof maar als morele en culturele grondslag van de Nederlandse identiteit. Hij zei dat deze referentie noodzakelijk was vanwege de vele migranten in ons land. Feitelijk definieer je dan het Nederlanderschap op een manier die migranten uitsluit, om je op deze manier te weren tegen migratie. Dit vind ik een rare vorm van identiteitspolitiek. Het probleem is niet zozeer burgerschap, maar dat Bolkestein toen en de VVD nu in het rapport Bezielend verband definiëren het burgerschap ophangen aan cultuur cultureel. Ik ben juist voor een cultuur-overstijgend, overspannend burgerschap.’

Volgens Oudenampsen onderbouwen de auteurs van Bezielend verband hun kritiek op het multiculturalisme helemaal niet goed. ‘Ze verwijzen alleen naar een Engelstalig boek, wat veel te algemeen is. De zogenoemde multiculturele ideologie is in ons land helemaal niet dominant geweest. Het doel van het Nederlandse beleid was altijd al dat nieuwkomers moesten integreren en zich zouden aanpassen aan de dominante Nederlandse cultuur. De ideologie van het multiculturalisme, zoals Paul Cliteur dat omschrijft, is het idee dat alle culturen uniek en onvergelijkbaar zijn en dat we geen kritiek zouden mogen hebben op homodiscriminatie en achterstelling van vrouwen binnen de islam, omdat dat nu eenmaal hun cultuur is. Maar dit is een karikatuur, een stroman. Bijna niemand denkt zo. We zijn nooit multicultureel geweest. Alleen misschien een handjevol antropologen, maar dat gaat om een wetenschappelijke methode, niet om hoe ze echt in de maatschappij staan.’ Oudenampsen wil ook af van de in het rapport geschetste links-rechts-tegenstelling. ‘Het was CDA-minister Piet Hein Donner die beweerde dat in Nederland de sharia zou kunnen worden ingevoerd, als hier een tweederdemeerderheid voor te vinden was. En dankzij PvdA-staatssecretaris Job Cohen kreeg Nederland een strenge migratiewetgeving.’

Toch staan er volgens Oudenampsen ook goede dingen in het VVD-rapport. ‘Kijk, aandacht voor burgerschap is helemaal geen slecht idee. Ik ben geen tegenstander van burgerdeugden of een civil religion. De grote vraag is echter hoe je dit invult. Het Plakkaat van Verlatinghe als oprichtingsdocument van Nederland vind ik geen goed idee. De historische context is veel te christelijk, veel te protestants, veel te exclusief. De grondwet van 1798, de eerste echte grondwet van Nederland, is een veel beter idee. Of die van 1848. Meer aandacht hiervoor is goed. Hoewel ik niet van het ritualiseren ben, wat vooral Waling bepleit. Dat past bij de Verenigde Staten, maar niet bij Nederland.’

Oudenampsen is tegen de notie van een exclusief Nederlanderschap. ‘De VVD en ook de PVV hebben het vaak over dubbele loyaliteiten. Natuurlijk ben ik niet voor Erdogan, maar ik heb er geen bezwaar tegen dat Turkse Nederlanders behalve een Nederlands paspoort ook een Turks paspoort hebben. Het feit alleen dat ze ook een Turks paspoort hebben, maakt Turkse Nederlanders niet disloyaal. Sterker nog, we zouden dan ook kritisch moeten kijken naar Geert Wilders, die de Israëlische ambassade platloopt, en naar Telegraaf-journalist Wierd Duk, die Poetin verdedigt en sympathiseert met het gedachtegoed van Russische cryptofascist Aleksandr Doegin.’