Het liberalisme kraakt wereldwijd. Donald Trump, Viktor Orbán en Geert Wilders dagen de liberale democratie uit. Ook de VVD worstelt met haar identiteit. Drie liberalen reflecteren op de crisis én de toekomst van het liberalisme.

Het liberalisme is één van de grote ideologieën die ontstond na de Franse Revolutie, samen met het socialisme en het nationalisme. Ze belichamen alle drie een ideaal van deze revolutie. Bij het liberalisme is er de nadruk op vrijheid, bij het socialisme op gelijkheid, bij het nationalisme staat de broederschap centraal.

Het liberalisme en het socialisme stonden recht tegenover elkaar in de Koude Oorlog (1945-1991). Met de val van de Berlijnse Muur (1989) en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie (1991) leek het liberalisme aan het langste eind te hebben getrokken. De liberale politieke filosoof Francis Fukuyama riep prematuur ’the end of history’ uit. Maar nu, na zo’n dertig vette jaren, neemt de geschiedenis een andere afslag.

Het liberalisme ligt onder vuur – niet alleen in Nederland, maar wereldwijd. In de Verenigde Staten voert Donald Trump opnieuw campagne met harde maatregelen die de liberale democratie en de rechtsstaat onder druk zetten. Het laatste slachtoffer van deze ideologische gelijkschakeling is tv-presentator Jimmy Kemmel, die tijdelijk zijn show verloor omdat hij kritisch was over hoe het Witte Huis reageerde op de dood van de extreemrechtse opiniemaker Charlie Kirk. Inmiddels is Kimmel weer te zien.

Ook in Europa klinkt het geluid tegen de liberale democratie luider dan ooit. De Hongaarse minister-president Viktor Orbán presenteert zich als de beschermer van de ‘christelijke beschaving’, terwijl hij de onafhankelijke rechterlijke macht en de vrije pers aan banden legt. In Duitsland, Frankrijk en Spanje doet radicaal rechts het eveneens goed.

En in Nederland? De VVD, decennialang de grootste en meest succesvolle liberale partij van het land, lijkt haar liberale ziel kwijt. Het electoraat loopt weg. De partij had er geen moeite mee om te regeren met Geert Wilders, stelt vraagtekens bij het demonstratierecht en verwijt rechters activisme. De VVD blijft Israël steunen, ook nu het land in Gaza wordt beschuldigd van genocide. Intussen lijken nu vooral het CDA en JA21 van de neergang van de VVD te profiteren. De liberale partijen D66 en Volt boeken nauwelijks winst in de opiniepeilingen.

Wat is er aan de hand? We gingen hierover in gesprek met drie mensen die de liberale traditie van verschillende kanten kennen: Boris van der Ham, voormalig D66-Kamerlid, schrijver over vrijheid en humanisme en tegenwoordig ook bestuurder in de gehandicaptenzorg; Simon van Teutem, journalist bij De Correspondent en auteur van het pas verschenen boek Waarom een echte liberaal geen VVD stemt; en Frank van der Vorm, een echte liberaal die al maar dan 50 jaar lid is van de VVD, maar met lede ogen aanziet hoe Dilan Yesilgöz steeds verder naar rechts opschuift.

Universalisme onder vuur

Voormalig D66-Kamerlid Boris van der Ham spreekt van een langdurige crisis van het liberalisme. ‘Die is zo diepgeworteld, dat het de vraag is of we nog wel van een crisis kunnen spreken. Misschien is het eerder een structurele verschuiving.’

Het politieke landschap is bovendien zo gefragmenteerd geraakt, dat klassieke labels als links en rechts nauwelijks nog houvast bieden, zegt hij. ‘Waar ‘liberal’ in de VS vaak links betekent, is het in Nederland verbonden aan de VVD, een partij die steeds conservatievere trekken vertoont. D66 noemt zich sociaal-liberaal (waarmee D66 bedoelt dat het naast vrijheid ook gelijkheid belangrijk vindt, red.) maar ook dat etiket is niet altijd passend. Zelfs binnen GroenLinks-PvdA en het CDA staan liberale waarden onder druk.’

Het liberalisme dat ik op de universiteit bestudeerde, had weinig te maken met de koers van de VVD

Volgens Van der Ham ligt de kern van de crisis niet bij partijen, maar bij de liberale waarden zelf. ‘Ideeën als universalisme en gelijkwaardigheid worden van twee kanten aangevallen, door uiterst rechts en door uiterst links. Mensen zijn gelijkwaardig, niet gelijk, maar dit universalisme maakt steeds meer plaats voor groepsdenken. Het individu valt vaak buiten de boot. Links spreekt graag over ‘de islamitische gemeenschap’ en de LHBTQIA+-gemeenschap en benadert deze ‘groepen’ positief, terwijl rechts hen als een bedreiging ziet. Maar vergeten wordt dat deze groepen intern heel divers zijn en individuen van elkaar verschillen. En dat is waar het liberalisme om draait.’

Journalist Simon van Teutem herkent zich daarin. Hij groeide op in een PvdA-gezin, maar raakte tijdens zijn studie filosofie en politicologie gefascineerd door het liberalisme. ‘Het liberalisme dat ik op de universiteit bestudeerde, had weinig te maken met de koers van de VVD’, zegt hij.

Hoewel er binnen de VVD zeker liberalen zitten – hij noemt het Rotterdamse raadslid Erik Verweij en EW-columnist Mark Thiessen – is het liberale gedachtegoed volgens hem ondergesneeuwd geraakt. ‘Parlementair journalist Jan Jansen vertelde mij ooit dat twee derde van de VVD-achterban klassiek liberaal is, en een derde sociaal-liberaal. Maar die laatste stroming komt nauwelijks nog aan bod. Terwijl sociaal-liberaal eigenlijk een pleonasme is: liberalisme is per definitie sociaal.’

Arbeid moet lonen

Van Teutem stelt dat de VVD zich vooral profileert als partij van de hardwerkende Nederlander: arbeid moet lonen. ‘Dat is echter vooral retoriek. Sinds 2010 is de partij onafgebroken aan de macht geweest, maar inkomen is niet meer gaan lonen. Er is geen fundamentele verschuiving gekomen richting belasting op vermogen of winst. De VVD blijft kapitaal ontzien, uit angst dat het naar het buitenland vertrekt. De hypotheekrenteaftrek, goed voor elf miljard euro, komt vooral terecht bij de twintig procent hoogste inkomens. In plaats van werk te belonen subsidieert de VVD vooral het eigen woningbezit.’

Andere partijen slagen er volgens hem niet in dat dominante narratief van de hardwerkende Nederlander te doorbreken. ‘GroenLinks-PvdA bestrijden dit op de verkeerde manier. Ze zeggen dat ze de hypotheekrenteaftrek willen afschaffen of dat ze de erfenisbelasting willen verhogen. Dan denken veel mensen: links wil onze zuurverdiende centen afpakken en stemmen ze VVD. GroenLinks-PvdA moet juist zeggen dat ze belasting op arbeid willen verlagen en opkomen voor de hardwerkende Nederlander.’

Er is een grote middengroep die gewoon zijn best doet en toch vastloopt

Ook Van der Ham maakt zich zorgen over de oppervlakkigheid van het sociaal-economische debat. ‘Mensen worden óf als slachtoffer van het systeem gezien, óf als probleemgroep weggezet. Maar er is een grote middengroep die gewoon zijn best doet en toch vastloopt.’

Een schrijnend voorbeeld vindt hij de naar schatting 1,2 miljoen Nederlanders met een licht verstandelijke beperking. ‘Dat zijn mensen die relatief hoog scoren op de verdrietige lijstjes van criminaliteit, maar ook armoede en eenzaamheid. In het kosmopolitische en rationale denken van een deel van het huidige D66 komt het helemaal niet zo snel op dat de overdaad keuzevrijheid en efficiëntie aan die problematiek bijdraagt. GroenLinks-PvdA kijkt dan weer vaak te veel vanuit een te sociaaleconomisch frame, terwijl een deel van de VVD hen soms reduceert tot een ‘profiteurs’ die niet wil deugen. Maar deze mensen hebben een andere benadering nodig, die gaat over stabiliteit en aandacht .’

Breedte onder druk

Frank van der Vorm, al meer dan vijftig jaar lid van de VVD en voormalig bestuurslid en JOVD’er, beaamt dat de partij vaak te weinig visie toont. Hij herinnert zich de VVD van vroeger als een brede volkspartij, waar zowel linkse als rechtse geluiden een plek hadden. ‘Soms was de rechterflank dominant, dan weer de linker. Dat werkte prima. Ministers als Ed Nijpels en Pieter Winsemius zijn voor mij voorbeelden van die veelzijdigheid.’

Maar die breedte staat tegenwoordig onder druk, vooral vanwege de samenwerking met de PVV, eerst in 2010 in de gedoogconstructie, en opnieuw in 2023. ‘Die gedoogconstructie was geen succes. Dat Dilan Yeşilgöz opnieuw met de PVV in zee wilde verbaasde mij zeer en betreur ik. Het is een fundamentele vergissing, terwijl Mark Rutte de PVV juist zo vakkundig twaalf jaar buiten de regeringsmacht heeft gehouden. Voor mij is de rechtsstaat een harde grens. Samenwerken met een partij die die niet respecteert, zoals de PVV, is onacceptabel.’

Hij wijst ook op het gebrek aan bestuurlijke kwaliteit bij de PVV en hun dubieuze loyaliteit. ‘Geert Wilders kon het altijd goed vinden met Rusland. Ook zag je op die demonstratie van 20 september in Den Haag de Prinsenvlag en andere extreemrechtse symbolen. Wilders zwijgt daar natuurlijk over, maar hij weet precies wat er speelt.’

Voor mij is het ‘nooit meer’ een belangrijke les uit de geschiedenis

Van der Vorm is geboren veertien jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog. ‘Mijn ouders hebben de oorlog bewust meegemaakt en hierover veel verteld. Voor mij is het ‘nooit meer’ een belangrijke les uit de geschiedenis.’ Dat extreemrechtse demonstranten in Den Haag het D66-partijbureau aanvielen en zwaaiden met de FvD-vlag was voor hem een alarmsignaal. ‘We moeten waakzaam blijven. Democratie is geen vanzelfsprekendheid.’

Hoe liberaal is de VVD nog?

De VVD is nog steeds liberaal, meent Van der Vorm. ‘Als ik op een VVD-congres kom spreek ik met echte liberalen met hele genuanceerde standpunten. Helaas horen we dit geluid in de media te weinig. Daarom moeten liberalen ook van de partij blijven, want zonder hen schuift de partij als vanzelf naar rechts.’ Een brief van zo’n 1600 leden die kritiek hebben op de koers van Yesilgöz ziet hij als een teken dat er nog veel verzet is tegen een ruk naar rechts. ‘De VVD is geen rechtsliberale partij, maar een liberale partij die het midden moet opzoeken.’

Van Teutem vindt de VVD nauwelijks liberaal. Het door veel VVD’ers gekoesterde begrip ‘klassiek liberaal’ is een codewoord voor conservatief. ‘De VVD noemt zichzelf liberaal, maar verstaat daar iets anders onder.’ Voor Van Teutem is liberalisme geen vaste doctrine, maar een voortdurende strijd om ideeën. Zijn definitie is helder. ‘Het gaat om verstand boven emotie, het Verlichtingsideaal, het geloof in vooruitgang, de bescherming van minderheden, en het principe dat hard werken moet lonen—niet afkomst.’

Yesilgöz mist dat optimisme. Haar toon is somber, doordrenkt van het idee dat het land ten onder gaat

Rutte belichaamde dat vooruitgangsdenken nog enigszins, zegt Van Teutem. ‘Zijn optimisme, zelfs tijdens de toeslagenaffaire, sprak veel Nederlanders aan. ‘Nederland is een ontzettend gaaf land’ werd honend ontvangen in journalistieke kringen, maar sloeg aan bij het publiek en wist hierdoor ook zijn partij achter zich te krijgen. Yesilgöz mist dat optimisme. Haar toon is somber, doordrenkt van het idee dat het land ten onder gaat. De VVD is, dat merkte NRC-columnist Bas Heijne heel scherp op, geen goedlachse partij meer.’

Maar toch blijft de VVD, tegen beter weten in, achter Yesilgöz staan, constateert Van Teutem. ‘Ze kreeg op het congres een staande ovatie, ondanks al haar strategische en tactische fouten. Dat veel VVD’ers nog steeds denken dat ze met haar de verkiezingen kunnen winnen getuigt van arrogantie, een arrogantie die doet denken aan de arrogantie van het CDA in 1994. En we weten hoe dat afliep, twintig zetels verlies.’

Een groot probleem is dat de VVD tegenwoordig nauwelijks nog ideeën heeft, vervolgt Van Teutem. ‘De Telders Stichting, het wetenschappelijke bureau van de partij, publiceerde in de jaren tachtig diepgravende essays, ook van Frits Bolkestein. Nu kan ik me moeilijk voorstellen dat Dilan Yeşilgöz of Vincent Karremans zulke essays lezen, laat staan zelf schrijven.’

Maar het grootste probleem van de VVD is niet haar arrogantie, maar een beperkt vrijheidsbegrip, vindt Van Teutem. ‘De VVD noemt zich liberaal, maar hanteert een eendimensionaal vrijheidsbegrip: het ‘dikke ik’ dat niets wil inleveren. Vrijheid is voor de VVD mogen barbecueën met je houtkachel in je tuin, op vliegvakantie gaan en geen rekening houden met anderen. Dat verschilt eigenlijk nauwelijks van het onverantwoorde vrijheidsbegrip van de PVV. Liberalisme zou moeten gaan over redelijkheid, vooruitgang en bescherming van het individu, niet over het recht om overal lak aan te hebben.’

Een eigen verhaal

Van der Ham vindt dat liberalen en progressieven vaker hun eigen verhaal moeten vertellen, in plaats van te reageren op wat de PVV doet. ‘Ze reageren vooral op wat er mis is bij populisten, in plaats van het eigen verhaal centraal te stellen. Dat maakt hen kwetsbaar. Ze missen hierdoor een wenkend perspectief dat verder reikt dan de waan van de dag.’

Dat grote verhaal ontbreekt ook op het gebied van integratie en immigratie. Van Teutem: ‘De VVD belooft meer dan ze kan waarmaken. De VVD zegt in elk verkiezingsprogramma dat ze migratie willen terugdringen, maar sinds 2010 is het migratiesaldo verdubbeld. De VVD is feitelijk ook niet tegen migratie –  met arbeidsmigranten en expats hebben ze totaal geen problemen – maar tegen asielzoekers. Maar pas in het verkiezingsprogramma van 2025 wordt dat voor het eerst ook met zoveel woorden gezegd. Hiervoor werd het onderscheid tussen de verschillende groepen migranten te weinig gemaakt.’

In haar nieuwste verkiezingsprogramma zegt de VVD het VN-Vluchtelingenverdrag en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens te willen hervormen. ‘Dat mag de VVD voorstellen, maar ze moeten daar ook bedenken dat voor wijzigingen van dit verdrag unanimiteit vereist is en dit op korte termijn onhaalbaar is. De VVD wil in tussentijd de nationale grenzen streng controleren, een onliberale maatregel die het probleem eerder verergert.’

Van der Vorm pleit voor een herwaardering van het politieke midden. ‘Klaas Dijkhoff, initiatiefnemer van Voor Ons Nederland, benadrukt terecht het belang een sterk, democratisch midden. Bovendien is Nederland een ideologisch meerstromenland, de meeste kiezers zitten in het midden. Regeren met de uitersten, zoals in 2010 en 2024, heeft ertoe geleid dat veel Nederlanders zich niet vertegenwoordigd voelen.’

Liberalisme is niet de status quo verdedigen

Hij hoopt dat de VVD na de verkiezingen weer een stevige positie in het midden inneemt. ‘Er staan goede mensen op de lijst die echte liberalen zijn, zoals Ruben Brekelmans en Eric van den Burg. Yeşilgöz moet stoppen met rechtse one-liners en zich richten op inhoud.’

Van der Ham ziet de noodzaak van herbezinning. ‘Liberalisme is niet de status quo verdedigen. Marktwerking in de zorg heeft geleid tot een jungle van 8000 jeugdzorgaanbieders. Zonder goede regie is er geen gezond kapitalisme. Vrijheid is het hoogste doel, maar de middelen die liberalen kiezen om dat te bereiken werken niet altijd. Het is tijd voor een nieuw, krachtig verhaal.’

Van Teutem waarschuwt dat zonder zo’n verhaal de VVD de Conservatieve Partij in het Verenigd Koninkrijk achternagaat, die nu wordt leeggegeten door de populisten. ‘Ook CDA en GroenLinks-PvdA hebben belang bij een sterke liberale partij, als dam tegen het rechtspopulisme.’

D66 en Volt

Maar is D66 dan niet het liberale alternatief voor de VVD, of misschien Volt? Van der Ham ziet dat er op individuele basis op meerdere plekken verdiepende liberalen zitten. ‘Zelfs nog enkelen bij de VVD.  Ik zie ze ook bij D66 wel, maar ook binnen GroenLinks zoals Femke Halsema die ooit door de JOVD werd uitgeroepen als ‘liberaal van het jaar’.

Van Teutem ziet D66 en Volt daarentegen wel als alternatieven voor de VVD. ‘D66 en Volt veel liberaler zijn dan de VVD. Ze zouden zich ook als zodanig moeten profileren. Dat lukt nu nog onvoldoende, ook richting de hardwerkende Nederlander. Maar als het liberalisme een toekomst wil hebben, moet het terug naar zijn kern: vooruitgang, redelijkheid en bescherming van het individu.’

Van der Ham, ten slotte, is daar ook niet gerust op. ‘Naast mensen die echt wel hun best doen, zie ik ook veel oppervlakkigheid. Een soort weerzin om je echt in  de minder mooie delen van de samenleving te verdiepen. Het over liberale normen en waarden te hebben, bijvoorbeeld, zonder alleen in Instagram-tegeltjeswijsheden te vervallen. Sommige linkse en liberale kiezers trekken zelfs richting het CDA, mogelijk vanwege het wat ernstigere verhaal dat Henri Bontenbal en zijn partij weten te vertellen. Uiteindelijk is het de uitdaging om de machtsbalans te veranderen. Dat centrumrechtse krachten zich comfortabeler voelen bij het midden en centrum-links. Dan kan je weer dingen veranderen. Dat is de opdracht voor D66. Vroeger wist zelfs de PvdA gematigde kiezers van CDA en VVD nog aan te trekken, maar dat is nu lastiger geworden, zeker met GroenLinks als partner.’