Het rechts-populistische AfD kreeg zondag bijna dertien procent van de stemmen en neemt voor het eerst plaats in de Bondsdag. Onze verslaggever Freek de Swart doet verslag vanuit Hamburg.

Duitsland is met de winst van het AfD het zoveelste land waar een populistische rechtse partij doordringt tot de landelijke politiek. Dat in een periode waarin het onze oosterburen economisch gezien voor de wind gaat. De ietwat saaie doch succesvolle Duitse drie-eenheid van orde, discipline en bedrijvigheid bleek ditmaal niet voldoende om de proteststem te sussen. Hoe kijken Duitsers met een migratieachtergrond aan tegen deze nieuwe tijdsgeest? De Kanttekening peilde de stemming in Hamburg op verkiezingsdag.

Echte Duitser
Wie door het Hamburgse St. Pauli loopt ziet al vrij snel dat de economische voorspoed niet iedereen bereikt. Vlak naast het hipster-barretje aan de Winklers Platz zit een zwerver letterlijk met zijn handen in het haar. De stad kent relatief veel buitenslapers en bedelaars. Sommigen lijken vrijwillig voor dit ruige bestaan te kiezen. Vaak backpack-types die vanuit smoezelige slaapzakken met ironische teksten openlijk bedelen naar geld voor drugs en bier. Bij andere bedelaars en buitenslapers lijkt het probleem grimmiger en chronischer. Volgens het Hamburger Abendblatt is het aantal buitenslapers eind 2016 verdubbeld naar circa tweeduizend personen. Niet alleen zouden meer daklozen uit Oost-Europa naar de stad zijn gekomen, ook de groep die dat doet vanwege het tekort aan sociale huurwoningen groeit. De stad is in de regio sowieso populair bij daklozen, omdat Hamburg relatief veel opvangmogelijkheden voor hen heeft.

Iets verderop op het Winklers Platz drinken David Gomes en Fetah Karacelik bij de tafeltennistafels een colaatje. Gomes heeft een Braziliaanse vader en is in Duitsland geboren. De Turks-Duitse Karacelik woont al 22 jaar in het land van onze oosterburen. ‘Maar hij is Duitser dan de meeste Duitsers’, bezweert Gomes over zijn vriend. De man heeft vanochtend gestemd, al wil hij niet zeggen op welke partij. ‘Niet op een rechtse partij, dat is zeker.’ Volgens Gomes hebben de traditionele volkspartijen CDU/CSU en SPD geen plannen of idealen als het gaat om de grote problemen in het land. ‘Het zuigt, omdat ze daardoor ook geen oplossing hebben voor het probleem met immigranten’, vertelt hij. Volgens Gomes is het niet realistisch om te denken dat Duitsland een miljoen woningen kan bijbouwen of genoeg inburgeringscholen kan realiseren. Volgens hem leven vluchtelingen daardoor veel te lang in asielzoekerscentra. Karacelik is het daarmee eens. ‘Je moet alleen mensen opvangen als ze je ze werkelijk kunt helpen.’ Zelf maakt hij zich meer zorgen om de pensioenen. In tegenstelling tot Nederland kennen Duitsers geen AOW en bouwen ze hun eigen pensioen volledig zelf op. ‘Ik betaal nu mee aan een systeem waar ik later zelf niet van zal profiteren.’ De politieke campagne van het AfD wordt door de twee mannen betiteld als ‘dom’ en ‘agressief’. ‘De partij verspreidt valse informatie in grote rode letters op tv. Het is bangmakerij’, vindt Gomes. Als voorbeeld noemt hij de suggesties van de partij dat er in heel Duitsland slechts tien migranten zouden zijn uitgezet. Hoewel dit cijfer klopt vermeldde het AfD daarbij niet dat het ging om een periode van slechts een week.

Container City
Gomes en Karacelik adviseren om een kijkje te nemen in Container City. Deze ‘stad’ blijkt een nood-azc te zijn aan de rand van de gemeente midden op een leeg bouwterrein. Hier geen rauwe en sexy buurten zoals in St. Pauli. Geen chique en elegante hernieuwbouw zoals in Speicherstadt. Wel veel zand en pijpleidingen die zonder verbinding her en der uit de grond schieten. Ook de asielwoningen zelf lijken net op de bouwketens waar normaal gesproken bouwopzichters werken en bouwvakkers koffie drinken. Alleen het naastgelegen trapveldje en de vele kinderfietsen voor de deuren verraden de werkelijke bestemming van het gebied. Zo gezien vanuit de verte krijg je vanaf deze plek een goed overzicht van alle hijskranen in het centrum. Net als elke grote Duitse stad lijkt ook Hamburg in een constante staat van verbouwing en renovatie te zijn.

Buiten roken twee Syrische mannen een sishapijp. Eén van hen zegt Mohammed Zidan te heten. Daarmee draagt hij dezelfde naam als de Egyptische profvoetballer die voor Hamburger SV uitkwam in de jaren 2007-2008. Hoewel tijdens de verkiezingen veelvuldig over hem werd gedebatteerd gaat der Wahltag volledig aan Zidan voorbij. Van het AfD heeft hij nog nooit gehoord en ook het uitspreken van de naam van mutti Angela Merkel maakt weinig los. In gebrekkig Duits geeft hij antwoord op vragen over zijn leven. Zidan zegt een jaar in Zweden te hebben gewoond en dat hij gelukkig is met zijn nieuwe woonplaats. ‘Hamburg is erg mooi, ze hebben hier alles.’ Net als veel andere vluchtelingen wordt zijn verhaal gekenmerkt door afscheid en verlies. ‘Mijn moeder en oom kwamen om door artillerievuur. Mijn vijf broers en twee zussen wonen verspreid over Syrië, Jordanië en Turkije.’ De man ziet zichzelf alleen nog teruggaan voor vakantie om achtergebleven familieleden te bezoeken. ‘Syrië is mijn vaderland, maar ik blijf in Hamburg.’

Haat, oorlog en vernietiging
In het centrum bij de verkiezingsbijeenkomst van de Hamburgse SPD blijkt de verkiezingsavond meer te leven dan op het azc. Vlak voor de eerste prognose houdt een presentator de moed erin. ‘We hebben een record! We waren met afstand het meest aanwezig op social media.’ Na het nieuws van de eerste exit polls is het publiek stil. De sociaal-democraten lijken enigszins voorbereid op de electorale mokerslag. De grootste schok gaat dan ook door de zaal wanneer de live-uitzending op de beamer een paar seconden hapert en moet bufferen. Ordnung musst sein.

Ook het Joods-Duitse SPD-lid Dennis Ince zegt het verlies van 4,9 procent voor zijn partij wel te hebben verwacht. ‘Ik ben vooral verdrietig dat we nu ook het AfD in West-Duitsland hebben.’ Ince koppelt de populariteit van deze partij eveneens aan de vluchtelingencrisis. Kritiek dat de SPD te weinig in contact staat met de onderklasse legt hij naast zich neer. Ook vindt hij dat de partij niet te ver af staat van Duitsers met een buitenlandse achtergrond. Vooral Turkse Duitsers zouden de weg naar sociaal-democraten nog steeds weten te vinden. ‘Dat is omdat de SPD solidair was met de eerste generatie Turkse gastarbeiders. Zij werden lid en hun kinderen op hun beurt ook. Het is haast een traditie.’

Eén van die mensen is SPD-lid Cem Köylüce. Op de begane grond bij de televisies houdt hij op een blaadje de prognoses nauwkeurig bij. In tegenstelling tot zijn omgeving is hij wel zichtbaar aangedaan. Even twijfelt Köylüce dan ook of hij in deze staat een interview wil geven. ‘Het is een maatschappelijk probleem voor Duitsland en een politiek probleem voor de wereld als geheel.’ De groei van het AfD past volgens hem in de trend die eerder in de Verenigde Staten, Turkije, Hongarije en ook Polen te zien was. ‘We hebben echt een probleem met populistische partijen in Europa. Mensen hebben het vertrouwen verloren. We moeten werken om het beter te doen voor het volk.’ Volgens hem hebben mensen last van abstracte angsten voor vreemde culturen en zaken als homofilie. Meer aandacht voor bildung bij de onderklasse ziet hij dan ook als sleutel tot een betere wereld. In tegenstelling tot Dince denkt hij dat de sociaal-democraten wél meer kunnen doen om de traditionele SPD-stemmer te bereiken. ‘Zo moet het politiek engagement van de moslimgemeenschap omhoog en zouden mensen die al maatschappelijk geëngageerd zijn meer moeten doen om hun omgeving politiek te activeren. Men moet niet verwachten dat dingen vanzelf veranderen.’ Omdat hoop volgens Köylüce als laatste sterft heeft hij wel vertrouwen dat het met Duitsland in de toekomst goed komt. Volgens hem hebben landen als Frankrijk en Canada bewezen dat het politiek gezien ook anders kan. Aan de kinderen van Europa en de wereld heeft hij ook een laatste boodschap. ‘Niet haat, oorlog en vernietiging, maar vrede met zichzelf en de wereld telt.’

’s Avonds verzamelt een groep van een paar honderd mensen zich voor het station om te protesteren tegen de winst van het AfD. Sommigen zijn gekleed in het zwart en verschuilen zich achter spandoeken van Antifa. Anderen zwaaien met vlaggen van de Groenen of SPD. In tegenstelling tot Berlijn verloopt de demonstratie in Hamburg zonder geweld of incidenten. De groep loopt langs het gemeentehuis en schreeuwt anti-nazi-slogans. Ook het kantoor van het plaatselijke AfD wordt bezocht. Voor de dichte deuren, bewaakt door zes agenten, staat de groep een tijdje stil. Eerder had de partij al laten weten dat een verkiezingsfeest in een nabijgelegen biergarten vanwege veiligheidsredenen was afgelast. Ook de 25-jarige David (niet zijn echte naam) loopt mee met het spontane protest tegen het AfD. ‘Om te laten zien dat het AfD niet normaal is en niet normaal zou moeten zijn.’ De toekomst ziet hij redelijk moedeloos in, met name omdat hij geen grote volksbeweging ziet ontstaan tegen de partij. Begrip voor AfD-stemmers heeft hij op geen enkele wijze. ‘De partij is openlijk nationaal-socialistisch en mensen die erop stemmen verdedigen dat automatisch, ze hebben geen reden om het niet te weten.’