Door de recente ontwikkelingen rond de zogenoemde Brandmauer is de politieke situatie in Duitsland nog onzekerder geworden. De Bondsdagverkiezingen van 23 februari zullen niet alleen bepalen wie er regeert, maar ook welke richting het land de komende jaren inslaat.

Op zondag 23 februari gaan de Duitsers naar de stembus voor de Bondsdagverkiezingen. Het politieke landschap is sterk veranderd, met de Alternative für Deutschland (AfD) als een van de dominante krachten in de peilingen. Maar hoe groot is de kans dat de partij een rol krijgt in de volgende regering? En welke thema’s beheersen de verkiezingscampagne? We spraken hierover met de Turks-Duitse journalist Erkan Pehlivan en journalist en historicus Kemal Rijken.

Een van de belangrijkste thema’s in deze verkiezingen is de economie. Pehlivan wijst op de problemen in de Duitse auto-industrie, traditioneel de motor van de economie. ‘Volkswagen heeft te maken gehad met het dieselschandaal en heeft miljardenboetes moeten betalen. De arrogantie van Duitse autobedrijven heeft ervoor gezorgd dat China hen heeft ingehaald op het gebied van elektrische auto’s. De Chinese auto’s zijn niet alleen goedkoper, maar ook technologisch geavanceerder.’ Volgens Pehlivan heeft dit grote gevolgen: ‘Als de auto-industrie krimpt, raakt dat de hele economie, omdat bedrijven als Bosch en andere toeleveranciers daar sterk mee verweven zijn.’

Een ander heet hangijzer in de verkiezingscampagne is migratie. De AfD heeft het thema hoog op de agenda gezet en spreekt over ‘remigratie’, een term die volgens Pehlivan een eufemisme is voor deportatie. ‘Het komt uit de koker van de AfD, maar mainstream partijen zoals de christendemocratische CDU/CSU nemen dit nu ook over. De sociaaldemocratische SPD is hier iets gematigder in, maar ook daar speelt de discussie over het terugsturen van criminele migranten.’

Recentelijk kwam CDU onder vuur te liggen vanwege een samenwerking met de AfD bij een motie over migratie. De CDU/CSU-fractie diende een voorstel in voor een strenger asielbeleid, dat mede dankzij steun van de AfD werd aangenomen. Dit leidde tot felle kritiek, omdat veel partijen en kiezers de ‘Brandmauer’ – het informele cordon sanitaire tegen samenwerking met de AfD – als doorbroken beschouwen. In heel Duitsland vonden in het weekend van 1 en 2 februari massale protesten plaats tegen rechts-extremisme, met tienduizenden demonstranten in steden als Berlijn, Hamburg en Essen.

Dagboek 1933

De Belgische filosoof Dirk Verhofstadt waarschuwde in een interview met De Morgen voor de gevolgen van deze ontwikkeling:

‘Ik vrees dat het wel degelijk vijf voor twaalf is, niet alleen in Duitsland, maar ook in tal van andere landen waar autocratische leiders aan de macht zijn. In mijn Dagboek 1933 heb ik aangetoond hoe Hitler er op nauwelijks 53 dagen in slaagde om de Weimar-democratie te vernietigen en in Duitsland een dictatoriaal regime installeerde’, vertelt Verhofstadt aan de krant.

Hitler greep op 30 januari 1933 de macht, schakelde snel politieke tegenstanders uit, zuiverde het bestuur, en gaf politie en de SA extra bevoegdheden. Na de Rijksdagbrand voerde hij een noodwet in en negeerde internationale verdragen. Met steun van grootindustrie en banken liet hij op 23 maart 1933 de machtigingswet aannemen, waarmee hij de democratie beëindigde.

Verhofstadt ziet nu vergelijkbare ontwikkelingen in de Verenigde Staten gebeuren, waar Donald Trump en Elon Musk veel macht na zich toetrekken. De filosoof benadrukt dat het doorbreken van het cordon sanitaire extreemrechtse partijen verder kan normaliseren en de democratie kan verzwakken. ‘Democratische partijen moeten de deur voor extreemrechts op slot houden, want door ermee samen te werken, maak je hun gedachtegoed salonfähig zoals in Nederland en Duitsland gebeurt.’

Islamofobie en Israël

Hoewel islamofobie en racisme in Duitsland een reëel probleem zijn, spelen ze volgens Rijken geen expliciete rol in de campagne. ‘Op dit moment komt ‘migratie’ als belangrijkste onderwerp uit de bus, maar de partijen koppelen dat niet aan de islam. Alleen de AfD is sceptisch over de islam, maar de partij gebruikt de islam in de campagne vooralsnog niet tot nauwelijks.’ Dat neemt niet weg dat moslims en andere minderheden zich onveilig voelen, benadrukt Pehlivan: ‘De meeste migranten in Duitsland zijn in feite net als andere Duitsers. Ze willen werk, zekerheid en een goede toekomst voor hun kinderen. Maar als er continu over migranten en criminaliteit wordt gepraat, vergiftigt dat het debat.’

Toch stemmen Duitse moslims niet massaal links, benadrukt Rijken. ‘Duitse moslims stemmen ook rechts. Ik durf zelfs te beweren dat er Duitse moslims zijn die op de AfD stemmen. Er zijn moslims die al vier of vijf generaties in Duitsland wonen en vinden dat nieuwe migranten hen op de arbeidsmarkt en de woningmarkt verdringen. Zij willen ook minder migratie en zullen mogelijk naar de AfD gaan. Verder kent Duitsland een migrantenpartijtje, DAVA, maar dat haalt de kiesdrempel niet.’ Duitsland kent een vrij hoge kiesdrempel: je moet meer dan vijf procent van de stemmen halen om in de Bondsdag te worden verkozen.

´De AfD gebruikt de islam in de campagne vooralsnog niet tot nauwelijks´

De Duitse houding ten opzichte van Israël is ook langzaam aan het veranderden. Waar Duitsland traditioneel sterk pro-Israël was, is er nu meer ruimte voor kritiek, met name op universiteiten. Maar Pehlivan merkt op dat pro-Palestijnse activisten in de Duitse media vaak nog steeds worden gemarginaliseerd en gecriminaliseerd. ‘Demonstraties voor Palestina worden beëindigd door de politie, terwijl biculturele Duitsers geen schuld dragen aan de Holocaust. Het zou mogelijk moeten zijn om pro-Palestijnse demonstraties te organiseren zonder als islamist of Hamas-aanhanger weggezet te worden.’

Behalve als er iets geks gebeurt

Wat kunnen we na de verkiezingen verwachten? Pehlivan voorziet een terugkeer van een coalitie tussen CDU en SPD, waarbij de CDU de grootste partij wordt. ‘AfD zal niet in de regering komen behalve als er iets geks gebeurt — zoals meerdere islamistische aanslagen. Dan kan de partij alsnog de grootste worden. Dat is het worstcasescenario.’

Op dit moment leidt CDU/CSU de opiniepeilingen, met zo’n 30 procent van de stemmen. Daarna volgt AfD, die op 21 procent staat. Voor het eerst in haar geschiedenis dreigt de sociaaldemocratische SDP de derde partij van het land te worden, met slechts 16 procent van de stemmen. Verder staan de Grünen op 13 procent, de pro-Russische linkse partij Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW) op 5 procent, evenals die Linke. Ten slotte staat de liberale FDP nu op vier procent, wat betekent dat de partij mogelijk uit de Duitse Bondsdag zal verdwijnen vanwege het niet behalen van de kiesdrempel.