De consumentenbond van Bonaire daagt de Nederlandse staat voor de rechter. Deze Nederlandse gemeente wil dat het Rijk wat doet aan de verarming op het eiland. Intussen duwt de inflatie mensen dieper het moeras in. ‘Het water komt aan de lippen.’

Huurprijzen en voedselprijzen, vooral van groente en fruit, rijzen op de ‘bijzondere gemeenten’ Bonaire, Sint Eustatius en Saba – de zogenoemde BES-eilanden – de pan uit. Omdat het inkomen van de lokale bewoners nauwelijks stijgt, is er sprake van een sterke daling van de koopkracht. Unkobon, de consumentenbond van Bonaire, heeft advocate Channa Samkalden van het Amsterdamse advocatenbureau Prakken d’Oliveira onder de arm genomen om de Nederlandse staat voor de rechter te dagen.

Tot 10 oktober 2010 maakten wat nu de BES-eilanden heten deel uit van de Nederlandse Antillen. Daarna zijn ze bijzondere gemeentes geworden, wat betekent dat deze eilanden meer moeten integreren met Nederland. Toch is het leven er heel anders. Bijvoorbeeld hoe het verkeer geregeld is. Er zijn geen stoplichten op Bonaire, vertelt de gepensioneerde leraar Artie de Vries (76), betrokken bij Unkobon: ‘Ik hoop dat die stoplichten er nooit zullen komen. Op Bonaire is het leven rustiger. Het levenstempo is er anders. We gaan hier anders met elkaar om.’

Maar de belangrijkste verschillen met Nederland zijn sociaaleconomisch van aard. Op de BES-eilanden betalen mensen met de dollar, niet met de euro. De lonen en uitkeringen liggen er veel lager dan in Nederland. Ook het gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden ligt een stuk lager dan in Nederland: op Bonaire was dat omgerekend zo’n 25.900 euro in 2020, tegenover 32.400 euro in Nederland. Officiële cijfers over de armoede op Bonaire, Sint Eustatius en Saba zijn er niet, maar diverse kritische rapporten laten zien dat het armoedeprobleem maar niet verdwijnt. Hoewel het kabinet al jaren belooft de kwaliteit op de eilanden te zullen verbeteren, is dit tot nu toe nauwelijks gelukt. Dit blijkt ook uit een rapport uit 2021 van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid hierover.

Alles wordt duurder

Wietze Koopman (71), die twintig jaar geleden naar Bonaire verhuisde, houdt zich voor Unkobon bezig met deze rechtszaak. Voor hem is de zaak een laatste redmiddel: ‘We hebben van alles geprobeerd. Met bewindslieden en Nederlandse parlementariërs gepraat, maar niet met een voor ons bevredigend resultaat. We kampten al tijdenlang met hogere prijzen, maar dankzij de oorlog in Oekraïne is alles nóg duurder geworden. Er moet wat gebeuren. Nederland heeft de plicht om ook in Caribisch Nederland het sociaal minimum te garanderen. Het water komt aan de lippen.’

Janny Rombley (33), welzijnswerker bij sociaal hulpverleningscentrum Sentro Akseso Boneiru: ‘Dankzij de inflatie is het voor veel mensen op de eilanden moeilijker geworden. Alles is duurder geworden, maar de lonen liggen hier heel laag en zijn ook nauwelijks omhoog gegaan. Veel mensen wonen in een sociale huurwoning. Zulke woningen zijn een stuk goedkoper dan de onbetaalbare woningen in de vrije sector, en toch houden mensen maar weinig geld over en hebben ze aan het einde van de maand geen geld meer. Mensen kunnen gelukkig lenen van de supermarkt als ze hun boodschappen niet kunnen betalen, maar deze leningen moeten ze uiteindelijk wel terugbetalen.’

Vooral groente en fruit zijn heel duur geworden, vertelt De Vries. Enkele jaren terug kostte een meloen nog 4 dollar, nu is dat 12 dollar geworden. Vanwege die hoge prijzen eten veel mensen geen groente en fruit meer, of heel weinig.

‘Het voedingspatroon op de eilanden is heel eenzijdig, heel ongezond. Het leidt vaak tot obesitas. Bij oudere mensen maar ook bij kinderen. Daarnaast gaan veel kinderen zonder ontbijt naar school. Ik als oud-leraar weet: zonder ontbijt kunnen kinderen zich minder goed concentreren, en dat leidt tot slechtere schoolprestaties.’

Rombly: ‘De problemen waar wij als opbouwwerkers mee te maken hebben, hangen nauw met elkaar samen. De achterliggende oorzaak is armoede. Kinderen die met een lege maag naar school gaan presteren slechter. Soms leiden slechte prestaties tot schooluitval. Dropouts hangen op straat rond, en kunnen in de criminaliteit belanden. En dankzij de hoge huizen- en huurprijzen besluiten arme Bonairianen met z’n allen in één woning te gaan wonen, soms met drie generaties. Als je met z’n allen op een kluitje woont, kan dit leiden tot spanningen – en die kunnen soms weer leiden tot huiselijk geweld.’

Haar collega Gielbert Alberto (48) legt uit hoe lastig het is om hier goed de vinger op te leggen: ‘Heel veel mensen op Bonaire schamen zich ervoor om over hun benarde levenssituatie te vertellen. Ze houden de schone schijn op. Van buiten ziet het huis er mooi uit. Maar binnen vind je allerlei problemen.’ Volgens Alberto hebben veel mensen twee banen om rond te kunnen komen. En besluiten veel alleenstaande moeders om fulltime te gaan werken. ‘Het gevolg: hun kinderen blijven hangen op straat. En kunnen in de verleiding komen om aan de alcohol of de drugs te geraken, met alle problemen van dien.’

Koloniale mentaliteit

De BES-eilanden plukken nauwelijks de vruchten van hun nauwere relatie met Nederland sinds 10 oktober 2010, maar hebben wel te maken met nieuwe Nederlandse regelgeving. ‘Het is echt een jungle om zicht te krijgen welke regels in Europees Nederland ook van toepassing zijn in Caribisch Nederland, en welke niet’, legt D66-Kamerlid Jorien Wuite (57) uit, die Koninkrijksrelaties in haar portefeuille heeft. ‘Op 10-10-10 werden de BES-eilanden bijzondere gemeenten, maar ze hebben ook nog steeds te maken met oude regels uit de tijd van de Nederlandse Antillen. Het zit hem vaak in de details. Welke taken hebben de Nederlandse departementen? En wat ligt bij de lokale politiek zelf? Armoedebestrijding is een taak van de lokale overheid, maar het minimumloon is weer een taak van de landelijke overheid. Het is kortom erg complex. We willen als Tweede Kamer scherp krijgen wie welke verantwoordelijkheid heeft, zodat we de problemen effectief kunnen aanpakken.’

‘We willen als Kamer scherp krijgen wie welke verantwoordelijkheid heeft’

De Kamer heeft voor het einde van het jaar een volledig overzicht aangevraagd van alles op het gebied van wetgeving en wat er moet verbeteren, vervolgt Wuite. ‘De Bestuursakkoorden met afspraken over de verbetering van sociale voorzieningen zijn gemaakt en deze week aan de Kamer toegestuurd. Ter verbetering van de sociale voorzieningen en omstandigheden heb ik deze week, voor direct na het zomerreces, ook een debat over dit onderwerp aangevraagd. Daar zullen zowel de minister van Armoedebestrijding als de staatssecretaris Koninkrijksrelaties bij aanwezig zijn.’ De verbetering moet sneller, benadrukt de D66-parlementariër.

Als gevolg van de nauwere relaties met Nederland zijn vissers op Sint Eustatius van hun inkomen beroofd, zegt Kenneth Cuvalay (70). Hij is geboren en getogen op Sint Eustatius en heeft hier jaren gewerkt voor de psychiatrische zorg. Tegenwoordig woont hij in Tilburg. Dankzij de strenge Europese regels inzake visserij, die nu ook voor de BES-eilanden gelden, mag je nu niet meer zomaar ergens vissen. ‘Vissers, die eeuwenlang ongestoord hun werk konden doen om daarmee hun gezinnen te onderhouden, staan nu plotseling met lege handen.’ Dit is volgens Cuvalay de schuld van het centralistische beleid uit Den Haag, dat mensen sociaal en economisch kansloos maakt. Ook de lokale handel van Sint Eustatius met het naburige eiland Saint Kitts, die eveneens enkele eeuwen oud is, is door Nederlandse bemoeienis aan banden gelegd, vervolgt hij. ‘De reis op zee zou te gevaarlijk zijn.’

Cuvalay is voorzitter van de afdeling van Ubuntu Connected Front op Sint Eustatius. Deze zwarte politieke partij is in Europees Nederland niet in de diverse gremia vertegenwoordigd, maar kreeg meer dan de helft van de kiezers op Sint Eustatius achter zich. Ook zet Cuvalay zich in voor de herinnering aan het slavernijverleden. Hij voert hij onder meer actie tegen de graafactiviteiten bij de begraafplaats Golden Rock om de graven van tot slaaf gemaakten te beschermen.

‘Het Nederlandse beleid is nog steeds koloniaal en institutioneel racistisch’, vertelt hij. ‘Dankzij de massale immigratie van witte Nederlanders naar de eilanden zijn de huizenprijzen en huurprijzen enorm gestegen. De rijke witte Nederlanders behandelen de oorspronkelijke bewoners vaak als tweede of derderangs burgers, en verdringen hen van de woningmarkt. Het is eigenlijk een vorm van etnische zuivering.’

‘Het Nederlandse beleid is nog steeds koloniaal en institutioneel racistisch’

Rombley en Alberto zijn voorzichtiger in hun bewoordingen. Rombley vindt het lastig om Nederland van institutioneel racisme te beschuldigen, want armoede is een probleem waar iedereen op de eilanden mee te maken kan krijgen. Het gaat volgens haar niet om de tegenstelling tussen zwart en wit. Alberto beaamt dit: ‘Het fenomeen institutioneel racisme bestaat, dat heeft de toeslagenaffaire in Nederland heel duidelijk laten zien. Maar je moet het wel goed bewijzen. Dat Nederland ons laat stikken omdat we zwart zijn, voor die bewering is vooralsnog geen bewijs.’

De Vries vindt echter dat Cuvalay een punt heeft, wat betreft zijn kritiek op het kolonialisme. ‘Na 10-10-10 zijn er veel witte Nederlanders naar de BES-eilanden gekomen om er te werken, om er geld te verdienen of om er een stage te lopen. Nederlanders die echt willen integreren in de maatschappij – die heb je ook – gaan Papiaments leren en beseffen dat het leven hier anders is. Maar lang niet alle witte Nederlanders zijn zo. Er zijn ook mensen met een – inderdaad – koloniale mentaliteit, die precies menen te weten hoe het zit, hoe het leven hier geregeld moet worden. De Bonairianen zijn bescheiden, geen mensen die snel ruzie maken. Ze laten zich gemakkelijk overbluffen door de directe Nederlandse manier van werken.’

De toekomst

Welzijnswerker Alberto hoopt ‘van ganser harte’ dat advocate Channa Samkalden voor consumentenbond Unkobon de rechtszaak winnen zal. ‘Nederland moet zijn afspraken nakomen. Vanwege de inflatie is de koopkracht enorm gedaald. Dat moet gecompenseerd worden. De armoede loopt de spuigaten uit. We hebben geen grip meer op de zaak. Het is een rotzooi, dat moet ik eerlijk zeggen.’

Zijn collega Rombley beaamt dit. ‘We hoeven geen luilekkerleventje, maar willen wel kunnen leven. Dat is nu nauwelijks mogelijk. Ik wil dat mensen hier zich geen zorgen meer hoeven te maken of ze het einde van de maand wel kunnen halen, financieel gezien, en niet meer geld hoeven te lenen bij de supermarkt om hun boodschappen te kunnen doen.’

‘Ik hoop op een uitspraak à la Urgenda’, zegt Koopman. De Hoge Raad dwong in 2019 de Nederlandse staat om zich aan de klimaatdoelstellingen te houden en de uitstoot van broeikassen met 25 procent te verminderen. Koopman hoopt dat de rechter de Nederlandse staat nu dwingt om voor de mensen op de BES-eilanden een sociaal minimum te garanderen. ‘Het hoeft niet gelijk te zijn met Nederland, maar wel gelijkwaardig, gebaseerd op de kosten van het levensonderhoud.’ Hij denkt dat het met de kosten voor Nederland ook wel mee zal vallen. ‘Op de hele begroting stellen de BES-eilanden niets voor. 0,4 miljard euro, op een begroting van 350 miljard euro.’

D66-Kamerlid Wuite wil als wetgever geen uitspraak doen over een rechtszaak die nog loopt, maar vertelt dat ze de rechtszaak van Unkobon met grote belangstelling zal volgen. Ze vindt dat elke burger het recht heeft op een sociaal minimum. Daarom heeft ze er tijdens een debat deze week en naar aanleiding van een brief van Unkobon weer vragen over gesteld.

‘Bonaire, Sint Eustatius en Saba zijn geen Europees Nederland. Het is een ander continent, een andere economie. De regels daar zullen altijd een beetje anders blijven’, zegt ze. ‘We moeten rekening houden met lokale omstandigheden. Maar tegelijkertijd: de overheid heeft de plicht om verantwoordelijkheid te nemen. Er hoeft geen Nederlandse standaard op de BES-eilanden te gelden, maar de eigen standaard daar moet wel gebaseerd zijn op de uitgangspunten, normen en waarden die ook in Europees Nederland gelden. We accepteren geen tweederangs burgers. Wat ik heel belangrijk vind is het contact met lokale politici. Dan weten wij waar zij mee zitten, en weten wij als Kamerleden ook waar het kabinet onvoldoende oog voor heeft.’

Cuvalay van Ubuntu Sint Eustatius hoopt eveneens op de garandering van een sociaal minimum zoals in Nederland, want Nederland is mede verantwoordelijk voor de armoede op de eilanden. Maar belangrijker is dat de Nederlandse opstelling 180 graden draait. ‘Ik hoop dat Nederland op gegeven moment zal inzien wat goed voor de regio is, in plaats van dat Nederland bepaalt wat goed voor de regio is. Die koloniale houding moet fundamenteel veranderen.’

Oud-docent De Vries is sceptisch. ‘Het wordt steeds drukker op de BES-eilanden. Nederlanders hebben Bonaire ontdekt, maar mensen in het Caribische gebied en Latijns-Amerika ook. Daarom wil de Nederlandse regering de eilanden niet te rijk maken, door hogere lonen en hogere uitkeringen, want ze vreest een aanzuigende werking.’

Gisteren schoot de coalitie een motie af om in Bonaire, Sint Eustatius en Saba in 2023 een aan Europees Nederland gelijkwaardig sociaal minimum in te voeren. Tegen NRC zegt een kabinetswoordvoerder te waken voor een ‘te snelle en grote verhoging’, want dit zou negatief zijn voor de lokale economie en arbeidsmarkt. Sowieso zou een stelselwijziging niet van de ene op de andere dag gerealiseerd zijn.