In Nederland krijgen veroordeelden met een tijdelijke of permanente verblijfsvergunning te horen dat ze een gevaar voor de openbare orde zijn en het land dienen te verlaten. Deze gedwongen remigratie volgt op een gevangenisstraf, waarmee de rechtsgang voor een selecte groep een dubbele bestraffing betekent. Nieuwkomers uit landen waar het onveilig is, kunnen niet naar het land van herkomst. Hen rest de illegaliteit. Intussen is dit ongelijke rechtssysteem bezig aan een opmars in Europa.

Bij drie Syrische mannen die hun straf uitzitten, wil de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) hun verblijfsvergunning intrekken en een inreisverbod opleggen. Twee mannen zijn veroordeeld voor poging tot doodslag, de derde kreeg een gevangenisstraf voor moord en TBS opgelegd. Het gaat om drie afzonderlijke zaken die met eenzelfde uitzettingsprocedure te maken hebben. Het betekent dat de drie Nederland moeten verlaten zodra ze vrijkomen.

Alle drie wonen ze ruim vijf jaar in Nederland. Ook hun families zijn uit Syrië naar Nederland gekomen. Ze zijn gevlucht uit Syrië vanwege direct gevaar. Ze waren slachtoffer van ontvoering en mishandeling. Bij een van de mannen is de broer vermoord door het regime van Assad. Volgens een recent ambtsbericht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken is Syrië nog altijd te gevaarlijk om naar terug te keren. Dat ambtsbericht is de basis waarop de IND asielaanvragen beoordeelt en besluit tot deportatie.

Bij uitzetting van veroordeelden prevaleert het strafrecht, zo is te lezen in de brieven van het IND. Voor de drie Syrische mannen betekent het dat ze niet gedwongen worden naar Syrië te vertrekken, maar ook niet in Nederland mogen blijven. Wat rest, is illegaal in Nederland verblijven zodra ze uit de gevangenis komen.

Illegaliteit betekent dat ze nergens recht op hebben, geen verzekering kunnen afsluiten of een woning kunnen krijgen. Ook krijgen ze geen re-integratie onder begeleiding van reclassering. Twee van drie Syrische mannen zijn begin twintig en hebben nog een heel leven voor zich.

De IND hanteert twee criteria voor het bepalen iemand een gevaar vorm voor de nationale veiligheid en daarmee het land kan worden uitgezet. De eerste is de lengte van een gevangenisstraf die voor een misdrijf staat. Die moet tenminste drie jaar zijn. Er wordt dus niet uitgegaan van de daadwerkelijk door de rechter toegekende straf. Het Openbaar Ministerie bepaalt de strafeis en zet daarmee de eerste stap naar uitzetting. Als tweede toetsingscriteria hanteert de IND een ingewikkelde formule op basis van de verblijfsduur, gerekend vanaf de ingang van de verblijfsvergunning tot de datum van het misdrijf, en de hoogte van de straf die door de Nederlandse rechter is opgelegd. Hoe langer je in Nederland bent en in het bezit van een verblijfsvergunning, hoe hoger de straf moet zijn om het verblijf te beëindigen.

Op basis van deze twee criteria zijn vanaf 2020 tot en met de eerste helft van dit jaar 70 verblijfsvergunningen ingetrokken door de IND. Dit gaat in veel gevallen samen met het opleggen van een zwaar inreisverbod. Dat laatste betekent dat iemand tien jaar Nederland niet in mag. De verblijfsvergunning wordt ingetrokken met terugwerkende kracht vanaf de datum van het misdrijf. Het inreisverbod gaat in zodra iemand uit de gevangenis komt.

De IND zegt, in een reactie, dat het land van herkomst niet relevant is voor het besluit om het verblijfsvergunning in te trekken. ‘Waar het om gaat, is dat iemand in Nederland of elders een ernstig misdrijf heeft gepleegd. Als gevolg daarvan heeft de IND, nadat een individuele belangenafweging heeft plaatsgevonden, de verblijfsvergunning asiel ingetrokken.’

Wat de individuele afweging in deze drie afzonderlijke zaken is, is onduidelijk. De strafmaat en verblijfsduur zijn maatgevend. Alle overige argumenten zijn volgens de IND ondergeschikt.

Dubbele straf

De gedwongen uitzetting betekent dat het Nederlandse rechtssysteem mensen met een verblijfsvergunning anders behandelt. Als je een Nederlands paspoort hebt, kun je het land niet worden uitgezet. De deportatie die volgt op een gevangenisstraf kan opgevat worden als een dubbele bestraffing.

Volgens het OM is de uitzetting van een vreemdeling een bestuursrechtelijke maatregel die niet bestraffend van aard is. ‘Het is eerder een vorm van bestuursdwang’, zegt een woordvoerder.

Hiermee is het een juridische estafette geworden. Eerst een gevangenisstraf, dan een uitzetting en een inreisverbod. Na het strafrecht volgt het bestuursrecht. In het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens staat dat een administratieve straf wel degelijk een straf is, waarmee het argument van OM twijfelachtig is.

Het wordt ook ‘niet als een dubbele bestraffing gezien’ onder collega-advocaten, zegt Pascal Lodder, advocaat bij AHL Advocaten, een kantoor dat zowel strafrecht als vreemdelingenrecht doet. Dit, vanwege de voorwaarden van een verblijfsvergunning. Geen gevaar voor de openbare orde zijn, is zo’n voorwaarde.

‘Veel strafadvocaten weten niet dat uitzetting onder water meespeelt’

Bij de drie Syrische mannen rijst de vraag of er rekening is gehouden tijdens de rechtszaak met mogelijke uitzetting. Het OM laat in een reactie weten dat ‘de officier van justitie in iedere strafzaak rekening houdt met de omstandigheden van het individuele geval.’ Maar in deze drie zaken is in de stukken niets te lezen over de mogelijke gevolgen voor de verblijfstatus van de veroordeelden. Niet door het OM en niet door pro deo strafadvocaten.

‘Ook de strafrechter houdt over het algemeen geen rekening met de gevolgen’, zegt advocatenkantoor Crompvoets. Het kantoor staat de drie Syrische mannen pro deo bij in een uitzettingsprocedure.

Volgens Pascal Lodder is het aan de strafadvocaat om het op de zitting naar voren te brengen. Maar: ‘Veel strafadvocaten weten niet dat uitzetting onder water meespeelt. Het is niet vanzelfsprekend.’

Zoek het maar uit

In de brieven van de IND staat dat de mannen Nederland dienen te verlaten. Terugkeren naar Syrië is geen optie. In principe betekent dit dat de IND zegt dat ze Nederland moeten verlaten en maar moeten uitzoeken waar ze heen gaan. Ze zullen hen niet dwingen naar Syrië te vertrekken. Als ze in Nederland blijven, kunnen ze geen aanspraak maken op voorzieningen en wacht hen de illegaliteit.

Syrië is een door oorlog verscheurd land, dat volgens de Europese Commissie nog niet veilig genoeg is. ‘Niemand kan teruggestuurd worden’, zegt Eurocommissaris Ylva Johansson. Dat is vooralsnog ook het standpunt van de Nederlandse regering. ‘Er is nog altijd geweld tegen burgers. Vooruitzichten op een veilige, waardige en vrijwillige terugkeer verbeteren niet’, staat in het meest recente Algemeen Ambtsbericht Syrië van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Ook worden mensenrechten in het land volgens het ministerie nog altijd systematisch geschonden.

Voor de Syrische mannen betekent het een illegaal leven in Nederland. Een andere mogelijkheid is buiten Europa gaan wonen. Maar met de huidige asielprocedures is het onzeker of andere landen een verblijfsvergunning geven.

Steeds meer EU-landen willen een deportatiewet

Het aantal landen in Europa dat nieuwkomers wil terugsturen neemt toe. Denemarken voert al jaren een stevig asielbeleid. De premier wil het aantal asielzoekers terugbrengen naar nul. Vooralsnog is het Scandinavische land als enige in de Europese Unie van plan om Syrische vluchtelingen terug te sturen. Denemarken verklaarde de Syrische stad Damascus in april 2019 veilig.

Het terugsturen van vluchtelingen naar Syrië kan alleen als Nederland Syrië veilig verklaart. Het gaat dan om personen die nog geen permanente verblijfsvergunning hebben, omdat ze korter dan vijf jaar in Nederland zijn of nog niet hun inburgeringsexamen hebben behaald. Het is onduidelijk hoeveel van de 90.000 Syriërs die sinds 2011 naar Nederland zijn gevlucht onder die groep vallen, maar het zal een beperkt deel zijn. ‘Vervolgens moet dan per persoon worden gekeken of deze persoon veilig terug kan keren naar Syrië’, zegt universitair docent Migratierecht Marcelle Renneman (Vrije Universiteit van Amsterdam).

Praktisch is een uitzetting naar Syrië vooralsnog niet mogelijk, ook door Denemarken niet, want dat vereist samenwerking met het land van herkomst. Nederland verbrak zijn diplomatieke banden met het Assad-regime in 2012. Toch vreest Renneman dat ook de Nederlandse regering binnen afzienbare tijd Denemarken zal volgen in het veilig verklaren van (delen van) Syrië, zodat het op basis daarvan verblijfsvergunningen kan intrekken. ‘De roep in de maatschappij om een hardere aanpak van vluchtelingen klinkt steeds luider.’

‘De roep in de maatschappij om een hardere aanpak van vluchtelingen klinkt steeds luider’

Nederland is niet het enige land in Europa met een deportatiewet. België en Denemarken en binnenkort ook Noorwegen en Zweden hebben elk een eigen aanpak.

De recente verkiezingen in Zweden leverde het blok van vier rechtse partijen een meerderheid op. Ulf Kristersson van de conservatief-liberale Gematigden heeft een rechtse regering gevormd, gedoogd door anti-immigratiepartij Zweden Democraten. Het nieuwe kabinet zal werken aan wetgeving waardoor het makkelijker asielzoekers kan uitzetten die de wet hebben overtreden.

Het Noorse Ministerie van Justitie en Openbare Veiligheid heeft eind augustus plannen aangekondigd mensen uit te zetten die veroordeeld zijn voor een misdrijf waarop een gevangenisstraf van meer dan twee jaar staat. Eind november verwacht de regering daar een besluit over te nemen.

De Duitse wetgeving rond uitzetting richt zich met name op criminele asielzoekers die nog in een asielprocedure zitten of geen verblijfsvergunning hebben gekregen. En in België zijn bijvoorbeeld in 2017 alleen al 52 criminelen het land uitgezet, volgens de Standaard. Een deel van hen is geboren in België.

In Europa is de anti-immigratiebeweging met de komst van deportatiewetten gesetteld. De bescherming die een rechtsstaat zou moeten bieden aan alle inwoners faalt als een illegaal verblijf de uitkomst is van de rechtsgang.