De Noor Jørgen Lorentzen maakte een documentaire over de Turkse coup van 15 juli 2016. In zijn film haalt hij Erdogans narratief onderuit. ‘De échte coup begon op 16 juli met de arrestaties, de zuiveringen en de heksenjacht tegen de aanhangers van de Gülenbeweging.’

Vandaag is het precies vier jaar geleden dat in Turkije de mislukte coup tegen president Recep Tayyip Erdogan plaatsvond. Erdogan wees de Turkse geestelijke Fethullah Gülen aan als het brein achter de coup en startte een klopjacht tegen zijn vermeende aanhangers. Tienduizenden mensen belandden in de gevangenis, honderdduizenden mensen werden ontslagen.

De Noorse journalist Jørgen Lorentzen was in Turkije tijdens de mislukte putsch. Hij had toen al het idee dat er iets niet klopte en besloot hier een documentaire aan te wijden. Hoe komt het dat de putschisten Erdogan niet te pakken kregen? Waarom werden een dag na de coup gelijk al duizenden mensen gearresteerd? Wás het wel een echte coup?

Lorentzens documentaire A Gift from God werd in december door de VPRO uitgezonden. Het is een verwijzing naar een uitspraak van Erdogan, die de staatsgreep een ‘geschenk van God’ noemde: hij kreeg daardoor de kans om met politieke tegenstanders af te rekenen.

In zijn documentaire concludeert Lorenzen dat Erdogan deze kans zélf schiep door betrokken te zijn bij de coup. Deze bevinding staat haaks op wat de Turkse president altijd heeft beweerd, namelijk dat hij de coup helemaal niet aan zag komen.

U was op 15 juli 2016 zelf in Istanbul, toch? Hoe beleefde u die dag en nacht?

‘Op de bewuste nacht was ik niet in Istanbul zelf, maar in een zomerhuisje buiten de stad. We waren televisie aan het kijken. Toen belde iemand aan. ‘Er iets aan de hand in Ankara.’ Wij, onze buren, onze vrienden, gingen toen allemaal voor de tv zitten. We hadden geen idee wat er precies gebeurde. We wilden het begrijpen, maar alles was heel onduidelijk.’

Had u toen ook al het idee dat er mogelijk iets niet klopte?

‘Het was vaag. De premier zei dat een kleine groep in het leger een couppoging had gedaan. Maar we zagen geen coupplegers op televisie. Wel zagen we op televisie beelden van straaljagers die over Ankara en Istanbul vlogen en dat er soldaten op de brug waren. Het was heel bizar. Verdacht bijna. En toen opeens, om kwart over elf ‘s avonds, verscheen Erdogan op FaceTime. Toen begrepen we dat dit niet goed af zou lopen met de coup, want hij was in control. De oudste man in onze groep, mijn buurman, zei toen: ‘Dit is geen coup. Ik heb twee coups meegemaakt. Een echte coup is heel anders. Morgen start de echte coup.’

Had uw buurman gelijk?

‘Hij triggerde mij. Ik was in Turkije op vakantie, maar je blijft journalist. Ik vond deze zogenaamde coup echt een belangrijk en interessant onderwerp, om dieper in te duiken. En die nacht begonnen de arrestaties al, zo lazen we de volgende morgen in de krant. En onder de gearresteerden bevonden zich ook advocaten, verpleegsters, docenten, enzovoort, terwijl het een militaire coup was.

‘Mijn buurman had gelijk. De échte coup begon op 16 juli met de arrestaties, de zuiveringen en de heksenjacht tegen de aanhangers van de Gülenbeweging, die volgens Erdogan verantwoordelijk waren voor de coup.’

‘Misschien zit Erdogan er wel voor 100 procent achter’

Wat weten we zeker over de coup? Zaten Fethullah Gülen en de Gülenisten inderdaad achter de coup? Erdogan zelf? Of misschien seculiere Kemalisten?

‘We weten zeker dat Erdogan en de top van zijn AKP minimaal vijf dagen van te voren wisten dat er een couppoging zou plaatsvinden. Dat laat ik ook zien in onze documentaire. Maar wie de coup heeft proberen te plegen, dat weten we nog niet. Het kunnen Gülenisten zijn, gefrustreerde Kemalistische officieren, een combinatie van die twee – of misschien Erdogan zelf.

‘Erdogan is sowieso voor 50 procent betrokken bij de coup, omdat hij ervan af wist. Maar misschien zit hij er wel voor 100 procent achter. Dat geloven veel mensen in de oppositie. Maar ik kan dit nog niet concluderen. Het blijft bij speculatie. Veel feiten zijn nog niet boven tafel gekomen. Wat gebeurde er precies in Marmaris, in het vakantieresort waar Erdogan verbleef? Waarom werd het parlement gebombardeerd? Zo zijn er nog meer losse eindjes.’

Kun je de coup vergelijken met de Rijksdagbrand van 1933? De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe stak toen het Duitse parlementsgebouw in brand. De nazi’s grepen dit aan om communisten en andere tegenstanders op te sluiten en de democratische Weimarrepubliek te veranderen in een dictatuur.

‘Dat is inderdaad een hele goede vergelijking. Maar Adolf Hitler en de nazi’s zaten achter de Rijksdagbrand. Zij hebben dit gepland om vervolgens hun heksenjacht tegen de oppositie te kunnen uitvoeren. We weten niet of Erdogan ook achter de coup van 15 juli zat. Maar hij heeft de mislukte staatsgreep wel met beide handen aangegrepen om de oppositie aan te pakken, politieke tegenstanders te vervolgen. Marinus van der Lubbe is door de nazi’s misbruikt. Bij de coup in Turkije waren veel kadetten betrokken. Zij wisten niet waar ze mee bezig waren, maar volgden gewoon orders.

‘Je moet bovendien kritisch kijken naar wie er zijn gearresteerd. En wanneer de arrestaties begonnen. De Gülenisten zaten volgens Erdogan achter de coup, maar na de coup werden er ook veel linkse politieke tegenstanders, Koerdische activisten, Kemalisten, enzovoort gearresteerd. Lijsten met daarop politieke tegenstanders die moesten worden gearresteerd waren al opgesteld voordat de coup begon. Dat vertelde de nationalistische Turkse politicus Dogu Perincek mij ook in onze documentaire. En bovendien werden er mensen gearresteerd om één uur ’s nachts, toen de coup nog niet voorbij was. De politie had al een arrestatiebevel op zak. Hoe kan dat zo snel?’

Wat zijn de belangrijkste gevolgen van de coup voor Turkije?

‘Ten eerste heeft Erdogan dankzij de mislukte coup zijn eigen machtspositie versterkt en regeert hij nog meer als een autocraat. Turkije heeft het presidentiële systeem ingevoerd, waardoor de uitvoerende macht – Erdogan dus – veel meer macht heeft ten opzichte van het parlement. Turkije is een dictatuur geworden.

‘Ten tweede zijn er, als gevolg van de gebeurtenissen van 15 juli, tienduizenden mensen in de gevangenis beland en zijn honderdduizenden mensen hun baan kwijt geraakt. Mensenrechtenactivist Huseyin Demirtas spreekt in dit verband over ‘sociale genocide’. Dit is volgens mij de correcte manier om te beschrijven wat er gebeurt in Turkije. Mensen worden maatschappelijk buitengesloten. Ze zijn hun baan kwijt, kunnen geen nieuwe baan meer krijgen, hebben geen inkomen, geen sociale zekerheid. In Turkije is er voor deze mensen geen toekomst meer.’

‘‘Sociale genocide’ is de correcte manier om te beschrijven wat er gebeurt in Turkije. Mensen worden maatschappelijk buitengesloten’

Turkije is meer in het Russische kamp terecht gekomen, laat u zien in de documentaire. Zou je kunnen zeggen dat de Russische president Vladimir Poetin de grote winnaar van de coup is?

‘Nou, de grote winnaar is Erdogan zelf. Maar inderdaad, Poetin heeft ook gewonnen. Turkije heeft nu sterke banden met Rusland. In december 2015 schoot het Turkse leger een Russische straaljager neer en waren de bilaterale betrekkingen heel slecht, maar dit is binnen enkele maanden volkomen omgebogen. Erdogan beweegt zich steeds verder af van het Westen en de NAVO. Rusland heeft zijn invloed in het Midden-Oosten enorm versterkt. Wat trouwens niet alleen door de coup komt maar ook door de Amerikaanse president Donald Trump, die vorig jaar besloot zich uit Syrië terug te trekken.’

Veel officieren die zijn ontslagen waren pro-NAVO, zo blijkt uit A Gift from God. Zij waren geen Gülenisten.

‘Dat klopt. Er zijn ook veel mensen ontslagen die niets met de Gülenbeweging te maken hebben. Het doel van de zuiveringen was ook om het Turkse leger meer pro-Rusland te maken. Officieren die pro-NAVO waren zijn er daarom uitgewerkt.’

Maar Turkije is nog steeds lid van de NAVO.

‘Erdogan richt zich aan de ene kant op Rusland, maar wil het Westen niet helemaal afschrijven. Hij bevindt zich nu in een rare tussenpositie. Hij kan goed opschieten met Trump én met Poetin. Hij is een van de weinige leiders die dat kan. Maar het blijft koorddansen. Aanvankelijk waren Europa en de Arabische wereld heel positief over Erdogan, toen hij nog democraat was, maar dat is nu echt voorbij. Weinig landen vertrouwen hem nog.’

Is de alliantie met Rusland niet gevaarlijk voor Erdogan? Het Russische keizerrijk was in de achttiende en negentiende eeuw de erfvijand van het Ottomaanse Rijk en wierp zich op als de beschermer van oosterse christenen. Moet Erdogan niet uitkijken?  

‘Het Russische Rijk en het Ottomaanse Rijk waren vroeger inderdaad vijanden, maar we leven nu in andere tijden. Rusland heeft bondgenoten nodig. Aan de ene kant om tegenover China een sterk evenwicht te bieden, aan de andere kant tegenover de NAVO. Turkije is een sterke bondgenoot voor Rusland, die de positie van Rusland in het Midden-Oosten enorm kan versterken. Bovendien kan de Russische vloot via de Bosporus en de Dardanellen de Middellandse Zee opvaren. Turkije is van groot strategisch belang. Je moet ook kijken naar ideologie. Poetin en Erdogan zijn allebei nationalisten, die hun land weer sterk willen maken. En ze zijn allebei autoritair. Tussen beide leiders bestaat een sterk ideologische verwantschap. Dat is belangrijker dan de historische vijandschap uit het verleden.’

Maar in Libië staan Rusland en Turkije toch tegenover elkaar? Rusland steunt maarschalk Haftar, terwijl Turkije de regering in Tripoli steunt.

‘Dat moet je niet groter maken dan dat het is. In Libië wisselen veel landen snel van partij. Als Erdogan de winnende partij blijkt tegen Haftar, dan zullen de Russen Erdogan steunen.’

‘Het doel van de zuiveringen was ook om het Turkse leger meer pro-Rusland te maken’

In uw documentaire zitten twee interessante figuren die vermoedelijk een belangrijke rol hebben gespeeld tijdens de coup: de extreemrechtse Russische politicus Alexander Dugin en seculiere Turkse politicus Dogu Perincek. Zijn zij verantwoordelijk voor de pro-Russische koers die Turkije is ingeslagen na de coup?

‘Om met Perincek te beginnen, dat is echt een hele interessante man. Hij is leider van de kleine seculier-nationalistische Patriottische Partij. In het Turkse politieke landschap stelt deze partij weinig voor, maar er zijn allemaal topofficieren bij de Patriottische Partij betrokken. Op die manier is de partij wel invloedrijk. Daarnaast heeft Perincek veel connecties met Rusland en China. Hij is cruciaal voor de Turkse onderhandelingen met Rusland en China – helemaal in december 2015, toen Turkije de Russische straaljager had neergeschoten. De Turkse premier is door Perincek gewaarschuwd over de coup.’

En wat was de rol van Dugin? Hij was ook in Turkije, toen de coup plaatsvond.

‘Dugin wist inderdaad van de coup, net als Perincek. Hij vertrok twee uur voor de coup uit Ankara. Dugin en Perincek hebben allebei een rol gespeeld in de gebeurtenissen van 15 juli, maar hun precieze rol is heel lastig om te bepalen. We hebben hierover nu veel te weinig informatie. Dit zal in de toekomst hopelijk duidelijker worden.’

Volgens de Turkse journalist Yavuz Baydar is Erdogan nu bezig met een nieuwe zuivering in het leger, en zet hij de zogeheten ‘Euraziaten’ – generaals en admiraals die pro-Rusland zijn – aan de kant. Waarom doet hij dit? Vormen deze ‘Euraziaten’ een gevaar voor Erdogan?

‘Hiervoor is een reden. Hij wordt bang van ze. Ze krijgen te veel invloed. Hij voelt zich bedreigd. Erdogan voelde zich eerder bedreigd door de Gülenisten. Ik was verrast toen hij de Gülenisten als bondgenoten liet vallen. Maar hij doet dit wel vaker. Niemand van de originele AKP-top is er nog. Oud-president Abdullah Gül, ex-vicepremier Ali Babacan, voormalig premier Ahmet Davutoglu: ze zijn allemaal vertrokken. Als zijn bondgenoten te invloedrijk worden, te sterk, dan gaat Erdogan op zoek naar nieuwe mensen. Sommige ‘Euraziaten’ dachten misschien dat ze de baas waren, omdat dankzij hen Turkije een pro-Russische koers is gaan varen. Maar Erdogan vindt dat alleen hij de baas kan zijn.’

Maar blijft Erdogan ook de baas?

‘Ja, daar ben ik van overtuigd. Kijk naar Rusland. Poetin heeft net de wet veranderd, zodat hij tot 2036 aan de macht kan blijven. Andere dictators willen dit ook. Erdogan heeft de wet veranderd en het presidentieel systeem ingevoerd. In 2023 zijn er weer presidentsverkiezingen. Als de positie van Erdogan bedreigd wordt, dan verandert hij de wet om aan de macht te blijven. Veel mensen vestigden vorig jaar hun hoop op Ekrem Imamoglu, die de burgemeestersverkiezingen in Istanbul won. Maar Erdogan heeft de macht van Istanbul enorm uitgekleed, zodat er geen dreiging van Imamoglu kan uitgaan. Erdogan is een hele goede machiavellist, die het spelletje van verdeel en heers heel handig speelt. Ik kan de toekomst natuurlijk niet voorspellen, maar ik schat in dat hij nog heel lang aan de macht zal blijven. Hij is heel goed in afleidingsmanoeuvres: de oorlog in Syrië, de oorlog in Libië, een nieuwe vluchtelingencrisis, het plan om van de Hagia Sophia weer een moskee te maken.’

Waarom komt Erdogan met zulke afleidingsmanoeuvres? Waar is hij bang voor?

‘Erdogan vreest dat het volk zich tegen hem keert als gevolg van de economische crisis, dat iedereen massaal de straat opgaat. Dat is zijn grootste angst. Zo is Hosni Mubarak in Egypte ten val gekomen. Vandaar dat Erdogan probeert met allerlei kunstgrepen de aandacht van de mensen af te leiden.’