Terwijl Nederland openheid geeft over de kosten van zijn paleizen, houdt Marokko de rekening én de lijst van minstens vijftig koninklijke paleizen en residenties strikt geheim, schrijft Tashfin Essaguiar. Hij brengt hun locaties nu voor het eerst in kaart.

In Nederland is de financiële huishouding van het koningshuis relatief transparant. Zo wordt het gebruik van in totaal drie paleizen en de bijbehorende onderhoudskosten genoemd in de begroting van het Rijksvastgoedbedrijf, terwijl de kosten van het koninklijk huis (uitkeringen en andere diensten) worden opgenomen in de Rijksbegroting.

Nederlandse burgers en journalisten kunnen zich hierover in alle vrijheid informeren. Ook bestaat er een open en kritisch maatschappelijk debat over de wenselijkheid van deze uitgaven en of het koningshuis überhaupt nog wel relevant is als instituut op de lange termijn. Nederland kent bovendien een actieve openlijk republikeinse beweging die zelfs oproept tot de afschaffing van de monarchie. Het kan allemaal dankzij de vrijheidsgaranties van de democratische rechtsstaat. Een groot goed.

Autoritaire monarchie

In Marokko is dit ondenkbaar, omdat we simpelweg niet met een democratische rechtsstaat te maken hebben maar een autoritaire monarchie. Eentje die veel gemeen heeft met een politiestaat.

Het Marokkaanse koningshuis heeft grote macht over de verschillende takken van de staat en de scheiding der machten is dan ook niet goed afgebakend. Het koningshuis kan juridische instellingen, de politie en bepaalde afdelingen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, waaronder inlichtingendiensten, inzetten om eenieder die gevoelige dossiers wil onderzoeken en daarover publiceren in Marokko te saboteren en het werk onmogelijk te maken. Hierdoor geniet de kwestie rondom het aantal koninklijke paleizen en residenties en de kosten die zij met zich meebrengen strikte geheimhouding. Het resultaat van deze decennialange koninklijke taboecultuur: een ‘zwarte doos’ waar de Marokkaanse samenleving nauwelijks in kan kijken.

Ik bracht na jarenlang onderzoek deze paleizen en residenties in kaart voor de Kanttekening om een belangrijke discussie los te maken over de bovengemiddelde kosten die gemaakt worden voor het budget van de Marokkaanse koninklijke familie terwijl andere budgetten weer onder gemiddeld zijn maar hogere prioriteit genieten, zoals onderwijs. Deze discussie komt vanuit Marokko maar moeizaam van de grond, vanwege de gebrekkige persvrijheid en vrijheid van meningsuiting in het koninkrijk.

Geen officieel document

Anders dan in Nederland is er geen transparant begrotingsproces in Marokko dat burgers inzicht geeft in de kosten van paleizen en residenties per locatie. Volgens artikel 83 in het Marokkaanse Koninklijke Decreet uit 1967 (nummer 330-66) maakt de staat koninklijke paleizen beschikbaar voor de koninklijke familie. Maar in geen enkel officieel document kun je lezen hoeveel paleizen er zijn en waar ze zich bevinden.

Het Marokkaanse ‘ministerie van het Koninklijk Huis, Protocol en Kanselarij’, gelegen binnen de muren van het belangrijkste Koninklijk Paleis van Marokko in Rabat, beheert officieel de zaken omtrent de koninklijke familie. Dit ministerie publiceert echter geen lijsten van paleizen en hun adressen en legt geen transparante verantwoording af voor de totstandkoming van de begroting, die het ministerie van Financiën publiceert onder het kopje ‘Cour Royale’.

Onder deze kostenpost te vinden in de Loi de finances valt te lezen dat de afgelopen vijf jaar, Marokkaanse belastingbetalers consistent meer dan 200 miljoen euro per jaar hebben moeten betalen voor het onderhoud en onderkomen van de koninklijke familie. Hoeveel hiervan gaat naar het onderhoud en de beveiliging van koninklijke paleizen en residenties wordt niet gespecifieerd en is dus vooralsnog onduidelijk.

Kritische journalisten worden onder druk gezet

Pogingen van journalisten om dieper inzicht te krijgen in de rijkdom en onderhoudskosten van het koningshuis worden in de Marokkaanse mediacultuur sterk ontmoedigd. Media zijn voorzichtig en selectief en praktiseren dikwijls zelfcensuur. Kritische journalisten worden onder druk gezet en lopen gevaar om in de gevangenis te belanden. Dit creëert een milieu waar onderzoeksjournalistiek omtrent het koningshuis binnen Marokko bijna onmogelijk van de grond kan komen.

Monarchie en transparantie zijn niet onverenigbaar

De Nederlandse situatie laat zien dat een monarchie en openheid niet onverenigbaar hoeven te zijn. Sinds jaar en dag worden de paleiskosten publiek gemaakt in Nederland. Specifieke details over de kosten voor beveiliging ontbreken dikwijls, maar burgers kunnen in grote lijnen weten wat hun vorst kost en zijn goed geïnformeerd over de drie paleizen die de staat beschikbaar stelt voor het Huis Oranje-Nassau.

Deze transparantie heeft alles te maken met de open Nederlandse politieke cultuur, waarin controle en verantwoording centraal staan. Dit alles onder toezicht van een vrije journalistiek en gebouwd op het fundament van de democratische rechtsstaat. Daar horen ook institutionele, financiële en administratieve transparantie bij, evenzo voor het Nederlandse koningshuis.

Omdat de politiek van het Marokkaanse koningshuis niet gebouwd is op principes van democratie en rechtsstaat maar machiavellistisch monarchisme, kan het zich veroorloven om weinig transparantie te hanteren. Vooral omdat het koningshuis weet dat het Marokkaanse volk weinig tot geen politieke wegen heeft om deze transparantie op te eisen en kritische politici en journalisten efficiënt ‘afgestraft’ kunnen worden door de ‘Makhzen’ (de koninklijke gevestigde orde in Marokko, red.).

Belangen van het koningshuis

Waarom deze geheimzinnigheid vanuit het Marokkaanse koningshuis over het aantal paleizen en hun exacte locaties? Het antwoord is eigenlijk vrij simpel: omdat de waarheid hierover in de huidige Marokkaanse maatschappelijke en economische context de belangen van het koningshuis meer zou schaden dan bevorderen.

Veel Marokkanen zijn al kritisch op de rijkdom van oligarchen, zoals miljardair en zakenman Aziz Akhannouch die tevens minister-president is. Ze zien de rijkdom van dit soort politici die commerciële activiteiten combineren met een staatsambt als bewijs dat de gevestigde orde door en door corrupt is.

De rijkdom van premier Akhannouch is niets vergeleken met die van het koningshuis

Maar eigenlijk, als we als Marokkanen heel eerlijk zijn, is de rijkdom van premier Akhannouch niets vergeleken met die van het koningshuis en zijn economisch imperium. Ook de villa van Akhannouch in het stadsdeel Californië van Casablanca (ongeveer 0.5 hectare), stelt weinig voor in vergelijking met de paleizen en villa’s van het koningshuis qua luxe en oppervlakte. Zo heeft het Koninklijk Paleizencomplex in Bouznika bijvoorbeeld alleen al een oppervlakte van 564 hectare. Het Marokkaanse koningshuis blijft daarnaast nog altijd de grootste grootgrondbezitter, aandelenhouder en zakenfamilie in het land, met ook veel investeringen in het buitenland, waaronder ook in toenemende mate het Afrikaanse continent.

In een land waar miljoenen burgers moeite hebben om rond te komen en ook nu meer dan ooit investeringen willen zien in de zorg en het onderwijs, kan de wetenschap dat tientallen koninklijke paleizen miljarden dirhams opslokken en uitgebreide details hierover commotie losmaken. Het is dus in het belang van het koningshuis dat informatie hierover zo vaag mogelijk blijft en het volk zo min mogelijk weet over de rijkdom van de koninklijke dynastie (Allaouieten), want kennis is macht.

Overal paleizen

Toen ik in 2023 zeven maanden in Rabat verbleef om onderwijs te volgen via het Nederlands Instituut Marokko (NIMAR), – verbonden aan de Universiteit Leiden en het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken – viel mij iets op dat iedere Marokkaan kent: paleizen zijn er overal. In Rabat, Marrakesh, Casablanca, Fez, Tanger – in alle grote steden verrijzen imposante paleizen gebouwd in traditionele Andalussische en Marokkaanse stijlen met zware poorten en uitgebreide bewaking. Ze zijn onderdeel van het dagelijks straatbeeld voor miljoenen Marokkanen, maar tegelijkertijd een groot mysterie.

In de twintigste eeuw was het voor burgers vrijwel onmogelijk te achterhalen wat zich achter de poorten van paleizen afspeelde. Oud-koning Hassan II (1961–1999) maakte handig gebruik van het ontbreken van vrije media en publieke informatievoorziening door zijn repressiepolitiek. Hij schermde zo zijn vastgoedaankopen—ook in het buitenland, met name in Frankrijk en de Verenigde Staten—af voor het Marokkaanse publiek. In eigen land waren koninklijke residenties omringd door hoge muren en bomen, met strakke (para)militaire beveiliging die nieuwsgierigheid dempte en onderzoek ontmoedigde. Tevens is het niet mogelijk om in het landelijk kadaster te zoeken naar koninklijke eigendommen, aangezien vastgoedbezittingen van leden van het Marokkaanse koningshuis lijken te worden afgeschermd.

In de regeerperiode van de huidige koning Mohammed VI (de zoon van Hassan II) is het speelveld echter ingrijpend veranderd. Vrij toegankelijke satellietbeelden, online archieven, sociale media, smartphones en burgerjournalistiek maken het veel moeilijker om paleizen en residenties volledig aan het zicht te onttrekken. Wat ooit achter poorten, muren en bomen verborgen bleef laat nu digitale sporen na die systematisch te onderzoeken zijn.

Lijst van minimaal 50 koninklijke paleizen en residenties

Ook ik ging als burgerjournalist op onderzoek uit. Ik bezocht tijdens mijn vakanties in Marokko de paleizen in kwestie en ging in gesprek met vele lokale inwoners en ondernemers. Ook verzamelde en analyseerde ik satellietbeelden en staatsmedia die het onderwerp koninklijke paleizen en residenties indirect behandelen. Dit leidde uiteindelijk tot een lijst van minimaal 50 paleizen en residenties die gebruikt worden door het koningshuis en beveiligd worden door koninklijke beveiliging.

Ik deelde de koninklijke woonlocaties in drie soorten in: 1) Koninklijke Paleizencomplexen (bestaande uit meerdere paleizen, 2) Koninklijke Paleizen (Eén vrijstaand gebouw) en 3) Koninklijke Residenties (vaak kleinere villa’s of paleizen in meer afgelegen locaties). Voor de exacte locaties maak ik gebruik van decimaal coördinaten. Deze kun je zelf als lezer kopiëren en plakken in Google Maps, Google Earth, etc., om de locaties zelf te kunnen zien. De oppervlaktes zijn afgeleid van de muren die de paleizen omsluiten en waarlangs de beveiligingsposten te zien zijn, zowel op straatniveau als via satellietbeelden.

Tabel 1. Voorlopige lijst van Koninklijke paleizen en residenties in Marokko – © Tashfin T. Essaguiar

Armoede en kansenongelijkheid

Terwijl in Marokko veel publieke ziekenhuizen en scholen, vooral in rurale gebieden,  kampen met verwaarlozing en onderfinanciering, lijkt de kostenpost voor koninklijke paleizen en residenties nog altijd hoge prioriteit te genieten voor de koninklijke gevestigde orde.

Hoe rekbaar is het Marokkaanse sociale contract echter tussen een zelfverrijkend koningshuis dat leeft in ultra luxe terwijl buiten de poorten van de paleizen een groot gedeelte van de bevolking leeft in armoede in een maatschappij met weinig sociaaleconomische mobiliteit en het hoogste niveau van ongelijkheid in Noord-Afrika?

Legt de islam niet voor dat moslimleiders rechtvaardig en bescheiden dienen te blijven?

De kwestie is extra beladen omdat de Marokkaanse monarchie zichzelf profileert als religieus moreel kompas, door ook te claimen het ‘Emiraat der gelovigen’ te vertegenwoordigen en de koning tevens de ‘leider der gelovigen’ claimt te zijn. Daarnaast staat de huidige koning notabene bekend als de ‘koning der armen’. Maar hoe representatief is de leefstijl van Mohamed VI en zijn familie voor die armen die hij claimt te vertegenwoordigen? En hoe verdedig je moreel, vooral islamitisch gezien, het onderhoud van minimaal 50 koninklijke paleizen en residenties in een ontwikkelingsland dat kampt met veel armoede en kansenongelijkheid?

Legt de islam niet voor dat moslimleiders rechtvaardig en bescheiden dienen te blijven en niet buitenproportioneel dienen te leven in verhouding tot de gemiddelde levensstandaard van de samenleving waarover zij heersen? Kunnen deze gelden niet beter gereserveerd worden voor betere zorg en onderwijs?

De koninklijke paleizen van Marokko staan hoe dan ook symbool voor meer dan alleen architectonische grandeur. Ze verbeelden een machtsstructuur die haar legitimiteit ontleent aan afstand, ongelijkheid en geheimzinnigheid, niet aan transparante verantwoording. Maar muren – hoe hoog en royaal ook – houden in het digitale tijdperk geen waarheid meer tegen. De tijd dat Marokkaanse monarchen hun paleizen en residenties verborgen konden houden voor de Marokkaanse belastingbetaler is voorbij.

*Selectie satellietfoto’s van koninklijke paleizen en residenties in Marokko. Oppervlakte is gebaseerd op de perceelbegrenzing van de muren rondom het vastgoed en de beveiliging langs de muren.