Turkije is in een economische en politieke crisis beland. De AKP van Erdogan heeft de gemeenteraadsverkiezingen in Istanbul verloren, maar eist nieuwe verkiezingen.

Het is onrustig in Turkije. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 31 maart won de oppositie in de grote steden, maar de AKP van Erdogan wil Istanbul niet opgeven. De spanningen in het land lopen hoog op. Op zondag 21 april werd de voorman van de Republikeinse Volkspartij CHP Kemal Kilicdaroglu belaagd door een woedende menigte en in het gezicht geslagen, tijdens een begrafenis van een omgekomen militair.

Wat is er precies in Turkije aan de hand? Zal Erdogan Istanbul verliezen aan de oppositie? Is de positie van de Turkse president daadwerkelijk in gevaar? De Kanttekening sprak hierover met journalist Froukje Santing (voormalig Turkije-correspondent van NRC Handelsblad), Yavuz Baydar (hoofdredacteur van Ahval, een drietalige onafhankelijke online nieuwssite over Turkije), historicus en turkoloog Armand Sag en Mustafa Ayranci, voorzitter van de Turkse arbeidersvereniging HTIB.

Morele verliezers

Mustafa Ayranci vertelt dat hij toch verrast was door de verkiezingsuitslag. ‘Dat de oppositie in steden als Ankara en Adana zou winnen wist ik, als je de opiniepeilingen zag, maar ik kon mij niet voorstellen dat de AKP in Istanbul zou verliezen. Istanbul is namelijk het politieke en economische hart van Turkije, waar heel veel macht geconcentreerd is. De Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) roept daarom nu ook dat de verkiezingen in Istanbul niet eerlijk zijn verlopen en wil nieuwe verkiezingen uitschrijven.’

Ook Froukje Santing benadrukt het belang van Istanbul voor Erdogan en de zijnen: ‘De AKP doet er alles aan om de stad voor de partij te behouden. Istanbul is al meer dan vijfentwintig jaar in conservatief-religieuze handen. Erdogan was van 1994 tot 1998 burgemeester van de stad. Het verlies van Istanbul zou een enorme symbolische nederlaag zijn. Daarnaast kunnen we het economische en politieke belang van Istanbul niet onderschatten. De media en de grote Turkse bedrijven, die innig verweven zijn met het regime, hebben in Istanbul hun hoofdkwartier. Als de AKP in Istanbul verliest, verliest de partij haar grip op de grote bedrijven. Ten slotte betekent verlies in Istanbul ook een enorme boost voor de oppositie. In 2023 zijn er pas weer verkiezingen in Turkije. Als Istanbul in handen van de oppositie blijft, betekent dit dat er hoop is.’

Volgens Ahval-hoofdredacteur Yavuz Baydar staat Turkije op een kruispunt. ‘Als Istanbul naar de oppositie gaat dan heeft dit een steen-in-de-vijver-effect en voelt de oppositie zich sterker. Het regime kan natuurlijk alles zo manipuleren dat Istanbul in handen van de AKP blijft, maar deze confrontatiepolitiek is risicovoller voor Erdogan. Veel burgers zullen dit niet pikken.’ Turkoloog Armand Sag denkt hier toch anders over. ‘In 2015 werden er opnieuw parlementsverkiezingen georganiseerd, omdat de AKP zich niet in de eerste verkiezingsuitslag kon vinden. Tijdens die tweede verkiezingen won de AKP en vormde het daarna met de nationalistische MHP een coalitie. Je zou misschien verwachten dat mensen dit niet zouden pikken, maar men pikte het wel.’

Sag vindt voorts dat we het verlies in Istanbul niet groter moeten maken dan dat het is. ‘Eigenlijk heeft de AKP het tijdens de gemeenteraadsverkiezingen best wel goed gedaan. De partij won in alliantie met de MHP landelijk ruim 52% en lokaal 45% van de stemmen en werd de grootste partij in 777 van de 1.040 gemeenten, hoewel de partij in de drie grootste steden heeft verloren. Maar zelfs die nederlagen moeten we niet overdrijven, want de oppositie won daar vaak maar op het nippertje. En in de deelgemeenten van Istanbul heeft de AKP gewoon gewonnen. Dat de AKP toch de verliezer is van deze verkiezingen komt door haar reactie op de verkiezingen, dat ze de nederlaag in Istanbul niet accepteert en nieuwe verkiezingen wil.’ Mustafa Ayranci beaamt dit: ‘AKP en MHP zijn de morele verliezers van deze verkiezingen.’

Illiberale democratie

Alle deskundigen benadrukken dat de politieke verhoudingen in Turkije enorm gepolariseerd zijn. Santing: ‘We zien dat de coalitiepartijen en de oppositiepartijen ongeveer even sterk zijn, getalsmatig gezien. Dat de CHP in de grote steden kon winnen, kwam door de opstelling van de Democratische Volkspartij HDP. Diens leider Selahattin Demirtas riep zijn aanhang vanuit de gevangenis op om te gaan stemmen en ervoor te zorgen dat de AKP niet zou winnen.’ Sag: ‘Er heerst bij de AKP en bij de MHP een sterk wij-zij-gevoel. Politieke tegenstanders worden als vijanden van Turkije bestempeld.’ Baydar: ‘De crisis in Turkije wordt steeds dieper, mede als gevolg van de economische crisis. De poging om CHP-politicus Kemal Kilicdaroglu te lynchen past in de broeierige sfeer waarin Turkije zich nu bevindt.’ Ayranci: ‘In Turkije is overal de angst voelbaar. Ik was er twee weken geleden weer. Mensen durven niet vrijuit over de politiek te spreken, over Erdogan, omdat ze bang zijn te worden verklikt. Maar Erdogan is ook bang, hij vreest dat het verlies van Istanbul zijn machtspositie in het land zal ondergraven.’

Ofschoon de AKP niet bepaald geleid wordt door een democratische geest, is de partij niet almachtig. Turkije is geen eenpartijstaat. Volgens Sag komt dat omdat Turkije een lange traditie kent van eerlijke verkiezingen. ‘Het is een statussymbool voor Turkije om de verkiezingen eerlijk te laten verlopen.’ Sag legt uit hoe het stemmen in Turkije in zijn werk gaat. ‘Bij het stembureau zitten standaard vijf waarnemers die controleren of het stemmen wel eerlijk gaat. Natuurlijk zijn drie van de vijf AKP’ers, maar er zitten ook twee niet-AKP’ers bij, van de oppositie. Deze waarnemers beschikken ook over het vetorecht en kunnen stemmen ongeldig verklaren, door ze te verbranden. Iedereen is er daarom bij gebaat om de verkiezingen zo eerlijk mogelijk te laten verlopen. Ik was een keer als buitenlandse waarnemer bij zo’n stembureau aanwezig, om het democratische proces te observeren. Toen een vrouw twee stembrieven in de stembus gooide, werd dit meteen gezien en moest de politie erbij worden gehaald. De stembureaus zijn dus niet in handen van de AKP, wat je misschien zou denken.’ Dat de AKP nu opnieuw verkiezingen wil organiseren in Istanbul, omdat de verkiezingen oneerlijk zouden zijn verlopen, vindt Sag opmerkelijk. ‘De verkiezingen zijn juist heel eerlijk.’

Santing is het met Sag eens: ‘In Turkije zijn er inderdaad relatief eerlijke verkiezingen en wordt er niet op grote schaal gesjoemeld met verkiezingsuitslagen. Turkije is een illiberale democratie, net als Hongarije, Rusland en Brazilië. Turkije is een onvoldragen democratie, waar geen onafhankelijke rechtspraak meer is. Overigens is niet alleen de AKP illiberaal, ook de CHP is dat. Toen deze partij aan de macht was werden de Koerden onderdrukt en mochten meisjes op de universiteit geen hoofddoek dragen. Illiberale democraten willen graag groen licht hebben van het volk, maar respecteren de rechten van minderheden niet. Ze gebruiken de democratie als opstapje om democratische regels aan hun laars te lappen.’

Toekomst

Ten slotte, wat gaat er straks gebeuren in Turkije? Over de toekomst durft Santing geen voorspellingen te doen. ‘Als er opnieuw verkiezingen worden georganiseerd in Istanbul dan is het van groot belang wanneer die zullen worden gehouden. Als ze in de zomer worden gehouden, als veel mensen op vakantie zijn, dan maakt de AKP grote kans om deze verkiezingen te winnen. Daarnaast: de AKP heeft de media in handen en heeft wat dat betreft een flinke voorsprong, het is de vraag of de oppositie nog wel de energie heeft om weer een campagne te voeren.’

Yavuz Baydar weet niet of er nieuwe verkiezingen zullen worden georganiseerd. Wel zijn er volgens hem allemaal aanwijzingen dat Erdogan werkt aan een grote coalitie, om op die manier zijn macht te behouden. ‘Hij heeft de laatste tijd vaak gesproken over een Turkse alliantie, een coalitie waarin alle partijen – behalve de pro-Koerdische HDP – vertegenwoordigd zijn. Coalitiepartner MHP ziet zo’n brede coalitie echter niet zitten. En het is de vraag of de oppositiepartijen wel met Erdogan in zee willen gaan.’

Mustafa Ayranci waagt zich niet aan voorspellingen. Wel merkt hij op dat het de laatste jaren gigantisch is achteruitgegaan met de democratie in Turkije. ‘Er is geen vrije pers, de mensenrechten worden geschonden en journalisten en politici van de oppositie zitten in de gevangenis. Dit komt ook mede door Europa, omdat de Europese landen nauwelijks tegen Erdogans beleid protesteren. Hij kan gewoon zijn gang blijven gaan.’

Armand Sag drukt zich voorzichtiger uit: ‘Tot 2011 deed Erdogan het heel goed en had men in het Westen ook sympathie voor zijn beleid. Maar Erdogan zette succesvolle AKP-politici op een zijspoor. De AKP is steeds meer om Erdogan alleen komen te draaien. Hij en niet de lokale kandidaat stond op de posters voor de gemeenteraadsverkiezingen. Een beetje te vergelijken met de campagne van Forum voor Democratie bij de Provinciale Statenverkiezingen, waarop Thierry Baudet was te zien.’ Sag twijfelt of deze strategie werkt, omdat de AKP nu vooral uit ja-knikkers bestaat. Bovendien maakt Sag zich zorgen over de economische crisis in Turkije. ‘Vroeger was er alleen inflatie bij luxeproducten, maar nu worden basisproducten ook steeds duurder. Dit voelen gewone mensen in hun portemonnee, wanneer ze boodschappen doen. Straks is het weer ramadan. Maar een halve kilo kip kost in Turkije nu twintig Turkse lira (€3,10) terwijl het 1,5 jaar geleden nog 8 Turkse lira (€1,20) was.’