De dodelijkste schipbreuk in de recente geschiedenis vond vandaag precies een jaar geleden plaats. Overlevenden en nabestaanden hopen nog steeds op rechtvaardigheid.

Op 7 juni 2023 stapten in Libië zo’n 750 vrouwen, mannen en kinderen aan boord van de Adriana. Ze kwamen uit Syrië, Pakistan, Egypte en enkele andere landen. De roestige, verouderde vissersboot zou hen naar Italië moeten brengen. Een week later zonk het schip vlakbij het slaperige Griekse havenstadje Pylos. Slechts 104 mannen overleefden de schipbreuk. Alle anderen, inclusief alle vrouwen en kinderen, verdronken.

De Griekse onderzoeksgroep Solomon deed samen met het Duitse bureau Forensis, de Britse krant the Guardian en de Duitse publieke zender ARD onderzoek naar wat er gebeurd was. Met behulp van 3D-modellering, trackinggegevens, getuigenverklaringen en officiële bronnen konden ze de laatste uren van de vissersboot behoorlijk precies reconstrueren. Het onderzoek werd drie weken na de schipbreuk gepubliceerd en won een belangrijke Europese prijs voor de journalistiek. Het werd duidelijk dat Griekse kustwacht veel te laat in actie kwam. Vervolgens knoopten ze een touw aan de Adriana om het schip naar Italiaanse wateren te trekken, waarop het zonk.

Uit verder onderzoek van journalistencollectief Lighthouse Reports bleek bovendien dat de Griekse kustwacht niet alleen verantwoordelijk was voor de ramp, maar ook actief probeerde de waarheid te verbergen en verdraaien. Ook onderzoekers van Amnesty International en Human Right Watch kwamen tot dezelfde conclusie.

Een taak op het schip

Een dag na de ramp werden negen overlevenden opgepakt op verdenking van ‘deelname aan een criminele organisatie’, ‘het faciliteren van ongeautoriseerde binnenkomst van migranten op Grieks grondgebied’ en ‘het veroorzaken van een schipbreuk’. De mannen hebben allemaal de Egyptische nationaliteit en zijn tussen 20 en 41 jaar oud.

De advocate Lorraine Leete van Lesvos Legal Centre werkte mee aan hun verdediging. Volgens Leete zijn de verdenkingen tegen de negen Egyptenaren gebaseerd op de getuigenissen van overlevenden. Zij stellen dat de mannen een taak hadden op het schip zoals ‘water proberen te verdelen’ en ‘mensen rustig proberen te houden als de boot begint te kantelen’.

Mensenrechtenorganisaties spreken van de zondeboktactiek: om de aandacht af te leiden van de verantwoordelijkheid van de Griekse autoriteiten wordt er een andere schuldige aangewezen. In plaats van verantwoording af te moeten leggen voor de fouten van hun kustwacht, kon de Griekse staat nu doen alsof ze gerechtigheid zocht door middel van een strafrechtelijk onderzoek naar de echte boosdoeners: de smokkelaars, die meevoeren op de Adriana.

Dat denkt ook Nefeli (haar achternaam is bekend bij de redactie) van actiegroep Free Pylos 9. Via Zoom vertelt ze dat de Griekse media dat verhaal onmiddellijk overnamen. ‘Ze zeiden eigenlijk: dit zijn de monsters, en de Griekse staat heeft zijn werk gedaan door ze te arresteren.’

Na vrijspraak in administratieve detentie

Op 21 mei jongstleden werden de negen mannen na elf maanden detentie door de rechtbank van de Griekse havenstad Kalamata vrijgesproken. Toch kwamen ze niet vrij, maar werden ze onmiddellijk overgeplaatst naar administratieve detentie. ‘Het was een politiek statement om ze niet vrij te laten’, denkt Nefeli. ‘Administratieve detentie betekent meer kosten voor de verdediging, en meer psychologische druk voor de migranten.’

Administratieve detentie is het vasthouden van personen zonder proces. ‘Migranten worden vastgehouden op basis van hun verblijfstatus’, zegt Leete. ‘Het zijn dus vaak mensen van wie de asielaanvraag is afgewezen.’ Ook mensen die vanwege hun nationaliteit weinig kans maken worden preventief opgesloten.

Acht van de negen Egyptenaren zijn vorige week vrijdag alsnog vrijgelaten, in afwachting van hun asielaanvraag. Maar hun kans op asiel is klein. Leete: ‘Griekenland heeft geen humanitaire bescherming voor overlevenden van schipbreuken, dus ze zullen waarschijnlijk geen status hebben in Griekenland.’ De negende, de jongste van het stel, zit nog in detentie omdat zijn asielaanvraag vanuit de gevangenis al was afgewezen.

Gevaarlijk beleid

De arrestatie van de ‘Pylos 9’ staat niet op zich, maar is onderdeel van systematisch Europees beleid dat migranten die op zoek zijn naar bescherming, beschuldigt van mensensmokkel, vinden activisten.

Een rapport van mensenrechtenorganisatie Borderline Europe laat zien dat op 28 februari vorig jaar 2154 personen in Griekse gevangenissen vastzaten wegens smokkel. ‘Er is geen sprake van een eerlijk proces. De rechtszaak voor mensen die worden beschuldigd van mensensmokkel duurt gemiddeld 37 minuten‘, zegt Nefeli.

De juridische hulporganisaties Lesvos Legal Centre en Human Rights Legal Project hebben daarom een gezamenlijke verklaring opgesteld. ‘Er is in Griekenland sprake van een patroon waarbij migranten onterecht worden veroordeeld voor mensensmokkel, vaak op basis van beperkt en twijfelachtig bewijs’, stellen ze.

Via Zoom geeft Lorenzo d’Agostino uitleg. Hij is als onderzoeksjournalist gespecialiseerd is in migratie en onderzocht soortgelijke zaken. ‘De focus op mensensmokkelaars is voor mij een heel duidelijke tactiek om de schuld op anderen af te schuiven’, zegt hij. ‘De rechtszaken zijn opgezet door mensen die heel goed weten waarom migratie onveilig en gevaarlijk is.’

In november 2023 verklaarde de Europese Unie dat migrantensmokkel heeft geresulteerd in een duizelingwekkende menselijke tol van meer dan 28000 verdronken of vermiste mensen in de Middellandse Zee sinds 2014. Maar volgens d’Agostino ligt de verantwoordelijkheid bij de Europese beleidsmakers: ‘Als je de kwestie wetenschappelijk bestudeert, zie je duidelijk dat de sterfte op de route verband houdt met de grensbeperkingen. Hoe strenger het grensbeleid, hoe gevaarlijker de reis,’ zegt hij.

De Europese Commissie schat dat 90 procent van alle mensen die illegaal de EU bereikt, gebruikmaakt van de diensten van smokkelaars. Het tegengaan van mensensmokkel is in dat opzicht dus eigenlijk vooral een maatregel om grenzen te sluiten.

Lorenzo d’Agostino wijst erop dat het probleem eigenlijk tweeledig is. Hij zegt: ‘Smokkelaars zijn natuurlijk uit op winst. Ze geven niet om het welzijn van hun passagiers, niet altijd, niet noodzakelijk. Maar de belangrijkste oorzaak van de gevaren van de reis is het anti-migratiebeleid dat een land heeft.’

Libische generaal Haftar

De zaak Pylos laat deze tweeledigheid op een pijnlijk duidelijke manier zien. Onderzoek van het Duitse tijdschrift der Spiegel en Lighthouse Report geeft een idee van wie de echte betrokken smokkelaars waren. Met hulp van overlevenden en analisten konden zij achterhalen dat de reis was georganiseerd met brede steun van machtige mensen die gelinkt zijn aan generaal Haftar, een Libische krijgsheer met veel connecties. Hij domineert de regio in het oosten van Libië, vanwaar de Adriana vertrok. De afgelopen twee jaar is de smokkelhandel daar flink gegroeid. Volgens experts kan Haftar onmogelijk ontkennen dat hij daar iets mee te maken heeft.

Een jaar geleden had de Italiaanse premier Giorgia Meloni een ontmoeting met Haftar, om de migratie via Libië naar Italië in te perken. Kort daarna begon een troepenmacht van nieuwe speedboten op migrantenboten te jagen, die van Libië naar Italië voeren. Het gaat hier om de zogenaamde Taruq Ben Zeyad Brigade, een paramilitaire organisatie onder leiding van Haftars zoon Saddam Haftar.

‘Italiaanse en Libische autoriteiten onderhandelden over het tegenhouden van migranten’

Een van de overlevenden van de Pylos-ramp vertelde aan Lighthouse Reports dat alle reizen vanuit Oost-Libië onder toezicht staan van diezelfde Saddam Haftar. Der Spiegel concludeert: ‘Als de beschuldigingen waar blijken te zijn, zou de man die Europa op het punt staat tot partner uit te roepen eigenlijk zelf een mensensmokkelaar zijn.’

Dit is niet de eerste keer dat controversiële verhalen over de samenwerking tussen Europese landen en Frontex met Libische smokkelaars in het nieuws komen. In 2017 ontdekte journalist Nello Scavo bijvoorbeeld dat Bija, een van de meest gewelddadige mensenhandelaren van Libië, op 27 mei 2017 in Italië een geheime bijeenkomst had bijgewoond. Tijdens deze vergadering onderhandelden de Italiaanse en Libische autoriteiten over het tegenhouden van migranten. Bija werd voorgesteld als ‘een van de commandanten van de Libische kustwacht’.

Zoektocht naar gerechtigheid

Een jaar na de ramp met de Adriana zijn de overlevenden en familieleden van de slachtoffers nog steeds op zoek naar gerechtigheid. Advocate Lorraine Leete en activiste Nefeli vertellen dat die nog op zich laat wachten.

Een aanklacht van de overlevenden tegen de betrokken Griekse autoriteiten loopt nog, vertelt Leete. Ze ziet kansen. ‘De OM’s zullen deze zaken normaal gesproken archiveren, zeggen dat er niet genoeg bewijs is en geen van de daders kunnen identificeren.’ Maar er is een sprankje hoop: ‘In dit geval gaan we echt aandringen op een goed onderzoek, want we weten precies welke boot verantwoordelijk is, we weten wie de kapitein was.’

Vandaag zullen er in verschillende steden in onder andere Griekenland en Duitsland demonstraties plaatsvinden om de schipbreuk te herdenken. Nefeli zal van de partij zijn, vertelt ze. ‘Ik denk dat het belangrijk is om niet te vergeten, om aandacht te blijven vragen en actie te voeren voor open grenzen. Door demonstraties, door te laten zien dat we het niet eens zijn met dit beleid.’