‘Niet Europese landen maar multinationals maken nu in Afrika de dienst uit’, zegt Afrika-expert Chibuike Uche. De Kanttekening sprak Uche en andere experts over deze nieuwe vorm van ‘kolonialisme’ en vroeg Shell om een reactie.

In Ivoorkust vond onlangs de vijfde Afrika-top plaats, een bijeenkomst tussen de Afrikaanse Unie en de Europese Unie. Belangrijke onderwerpen waren onder andere migratie, jeugd en veiligheid. Donald Tusk, voorzitter van de Europese Raad, benadrukte dat Europa de belangrijkste handelspartner is van Afrika. Hij kondigde aan dat er nieuwe investeringen komen door Europese private partners. Is de relatie tussen Europa en Afrika gebaseerd op gelijkwaardigheid of blijven koloniale structuren onder de oppervlakte in stand? En wat is de rol van Nederland daarin?

Nigeria is het meest dichtstbevolkte land van Afrika en één van de grootste olieproducenten ter wereld, maar anders dan in andere olielanden profiteert de lokale bevolking niet van de natuurlijke rijkdom. Integendeel, de bevolking betaalt de rekening in de vorm van vervuilde vis- en landbouwgronden en sektarisch geweld. Het Nederlands-Britse oliebedrijf Royal Dutch Shell gaat er met de winst vandoor en versterkt zijn machtspositie door politici om te kopen. ‘Plundering gebeurt nu op een meer geciviliseerde manier’, zegt Chibuike Uche, professor aan de Universiteit Leiden. Hij doet onderzoek naar bestuur en integriteit in West-Afrika.

1958 is het jaar dat het Verenigd Koninkrijk officieel de onafhankelijkheid van Nigeria erkende, maar het is ook het jaar dat Shell voor het eerst olie exporteerde uit het land. Het is kenmerkend voor de veranderende machtsverhoudingen in het post-koloniale Afrika. Niet Europese landen, maar multinationals maken nu in Afrika de dienst uit. Shell is daarin meer regel dan uitzondering.

De manier waarop Shell en de Nigeriaanse overheid zijn verweven kwam in 2010 aan het licht door onthullingen van WikiLeaks. Shell zou ministers omkopen en informanten hebben in elke Nigeriaanse gemeenschap. Verschillende media meldden destijds dat Shell machtiger is dan de Nigeriaanse overheid. ‘De olie-industrie is corrupt. Nigeria heeft veel potentie, maar corruptie heeft het land kapot gemaakt’, zegt Uche. ‘Als Nigeria corruptie niet kapot maakt, maakt corruptie Nigeria kapot.’

‘Alle corruptie in Afrika heeft een link met Europa’, zegt Alphonse Muambi, auteur van het boek Democratie kun je niet eten en expert op het gebied van strategische grondstoffen. ‘Amsterdam heeft veel postbusbedrijven, die zorgen ervoor dat geld van autoriteiten in Afrika via Nederland naar Panama of de Kaaiman-eilanden kan gaan.’ Al die constructies zorgen ervoor dat het moeilijk is om uit te maken van wie het geld is. ‘Je weet niet op welk niveau de grote bedrijven een link met elkaar hebben. Je weet niet meer van wie het geld is.’

De grote bedragen die met corruptie gemoeid zijn creëren een Afrikaanse topelite en zorgen zo voor een steeds groter wordende kloof tussen arm en rijk. ‘De ongelijkheid tussen de haves en have nots in Afrika is enorm’, zegt Margriet de Waal, hoogleraar Postkoloniale Europese Identiteit en Zuid-Afrikaanse Literatuur aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Er is ook een verband tussen kolonialisme en corruptie, maar het is een complex verband. Eeuwen geschiedenis van oneerlijke toegang tot welvaart en bronnen hebben eraan bijgedragen.’

Volgens Muambi zorgt oneerlijke toegang tot welvaart ervoor dat democratisch gekozen Afrikaanse leiders zich met hulp van multinationals ongelimiteerd kunnen verrijken.
‘Shell plundert Nigeria samen met de lokale autoriteiten. Shell betaalt geen belasting maar smeergeld aan de autoriteiten’, zegt Muambi. ‘In alle Afrikaanse landen zijn presidenten rijker dan het land zelf. De president van Congo heeft een geschat vermogen van ruim vijftien miljard dollar, terwijl zijn land een bruto nationaal product heeft van circa vijf miljard dollar. De president van Zuid-Afrika heeft meer dan honderd offshorebedrijven. Afrikaanse presidenten duiken daarom steevast op in onthullingen zoals de Panama papers en Paradise papers.’

Door de grootschalige corruptie vertegenwoordigen presidenten de belangen van bedrijven in plaats van die van hun eigen volk. Muambi illustreert dat met een recent voorbeeld in Nederland. Hij vergelijkt de afschaffing van de dividendbelasting, die op aandringen van Shell onaangekondigd in het nieuwe regeerakkoord verscheen, met de werkwijze van de multinational in Nigeria. ‘Ze hebben premier Rutte onder druk gezet om te zorgen dat de wetswijziging in het regeerakkoord komt. Rutte is een democratisch gekozen premier in een land waar mensen hoogopgeleid zijn. Als dat hier kan gebeuren, hoe is het dan in Afrika, waar dictatuur heerst en mensen minder goed onderwijs hebben?’

‘De Nigeriaanse regering kan de corruptie niet bevechten’, zegt Uche. ‘We moeten kijken naar oplossingen buiten de regeringen. De democratische instituten hebben in Afrika een averechts effect.’ Ook Muambi heeft bedenkingen bij democratie in Afrika. ‘Democratie is een nieuwe vorm van kolonialisme. Verkiezingen zijn een façade, je weet van tevoren al wie gaat winnen, degene die wordt gesteund door internationale bedrijven. Ze brengen iemand aan de macht en hij zorgt ervoor dat bedrijven kunnen plunderen.’

Als democratie niet werkt in Afrika, wat dan wel? ‘Men is blind voor de culturele component’, vindt Uche. ‘In meer traditionele Afrikaanse landen zijn er geen problemen met instituten.’ Muambi sluit zich daarbij aan. ‘Afrikaanse problemen vereisen Afrikaanse oplossingen.’ Als voorbeeld noemt hij Botswana. ‘Botswana heeft een semi-Europese, semi-Afrikaanse regeerstijl. Senatoren worden benoemd op traditionele wijze en ze worden geconsulteerd als er belangrijke beslissingen worden genomen.’

Uche zoekt eerder een economische oplossing. In plaats van ruwe olie te exporteren kan Shell olie ook ter plaatse raffineren. ‘Als je dat doet, dan verander je de dynamiek.’

Shell laat desgevraagd weten dat er wel degelijk sprake is van lokale productie. Zo worden er onder het label Made in Nigeria speciale bouten gefabriceerd die gebruikt worden in nieuwe diepzeeprojecten van het oliebedrijf voor de kust van Nigeria. Meer wil de multinational niet kwijt over haar zaken in Afrika.