‘De wegen die door de Rif lopen zijn heel oud en dateren uit de tijd van de Spaanse koloniale overheersing. Het gebied is verwaarloosd, onleefbaar. De dood van Fikri was de druppel die de emmer deed overlopen.’

In juni 2018 werden tientallen leiders van de Rif-protesten in Marokko tot hoge gevangenisstraffen veroordeeld, oplopend tot twintig jaar. Hun misdaad: ze durfden te protesteren tegen het regime, dat de bewoners van het Rifgebergte behandelt als tweederangs burgers. Wat is er precies aan de hand in de Rif? Hoe vrij is Marokko? En welke gevolgen heeft de Riffijnse kwestie voor Europa, in het bijzonder voor Nederland? De Kanttekening sprak enkele Marokkaanse activisten die zich in Nederland voor de Riffijnse zaak inzetten en Marokko-deskundige Jan Hoogland.

Tegenstelling en achterstelling
Aanleiding van de protesten was de dood van visverkoper Mohsin Fikri op 28 oktober 2016. Activist Talhi Abdel: ‘Hij werd doodgedrukt in een vuilniswagen toen hij probeerde zijn illegale visvangst te redden die door de politie in beslag was genomen. Fikri staat symbool voor de bewoners van de Rif, die proberen het hoofd boven water te houden, maar tegengewerkt worden door het Marokkaanse regime.’

De tegenstelling tussen de Rif en Marokko bestaan al heel lang. Activist Jamal Ayaou (beter bekend onder zijn nom de plume Amazigh Ayaou – Amazigh is een ander woord voor Berber): ‘De koningen van Marokko heersten vroeger alleen nominaal over het gebied, maar hadden er feitelijk maar weinig te zeggen. Conflicten waren er altijd. Zo werd in 1898 een complete Berber-stam uitgeroeid door de troepen van de sultan. In de tijd van het kolonialisme kwam het leeuwendeel van Marokko in Franse handen, maar de Rif kwam onder Spaans bestuur te staan. In de jaren twintig van de vorige eeuw kwam de Rif in opstand onder leiding van de charismatische Mohammed Abdelkrim el-Khattabi, die de verschillende Berber-stammen verenigde en een autonome Republiek van de Rif stichtte. Maar Spanje slaagde er met Franse hulp in om de rebellie de kop in te drukken en zette op grote schaal gifgas in tegen de Riffijnen. Het gevolg is dat veel mensen nog steeds overlijden als gevolg van kanker. Spanje droeg in 1956 het gebied ook over aan Marokko, om schadeclaims te voorkomen.’

Heel belangrijk is het koninklijk decreet van 1958, dat van de Rif een militaire zone maakte die niet alleen werd bezet maar ook economisch werd geblokkeerd. Dit decreet is nog steeds van kracht. Talhi Abdel: ‘Je mag er geen investeringen doen. De wegen die door de Rif lopen zijn heel oud en dateren uit de tijd van de Spaanse koloniale overheersing. Het gebied is verwaarloosd, onleefbaar. De dood van Fikri was de druppel die de emmer deed overlopen. Mensen willen dat er een einde komt aan het militaire decreet uit 1958, ze willen dat de Rif een goed ziekenhuis krijgt, dat er scholen komen, dat er in de regio economisch geïnvesteerd wordt.’

Zijn de tegenstellingen vooral sociaaleconomisch of gaat het vooral om de tegenstelling tussen Arabieren en Berbers? Marokko-deskundige Jan Hoogland meent dat het toch vooral om het eerste gaat. ‘Op sociale media gaan sommige Berbers flink tekeer tegen de Arabieren, maar ik zie het toch vooral als een sociaaleconomische protestbeweging. Ook in andere gebieden zijn er protesten. Natuurlijk, de Rif is sinds 1958 een achtergesteld gebied, vanwege de maatregelen die koning Hassan nam na het neerslaan van de Rif-rebellie van dat jaar. Maar hij nam die maatregelen niet omdat de Riffijnen Berbers waren. Je hebt ook Berbers in de Atlas en de Sous, maar zij zijn niet in opstand gekomen. Met de discriminatie van Berbers valt het ook wel mee. De minister-president en de minister van Landbouw zijn Berbers. En de moeder van de koning ook. Ik kan mij wel voorstellen dat sommige Berbers zich wel gediscrimineerd voelen. Als je vindt dat Arabisch de taal is van de overheersers, voel je je dagelijks onderdrukt door de Arabieren.’ Ayaou denkt daar toch anders over. ‘De sociaaleconomische tegenstellingen zijn het gevolg van etnische tegenstellingen, van racistisch beleid. Berbers worden door Marokko achtergesteld. Jarenlang. Om een klein voorbeeld te noemen: er zijn acht tv-kanalen die door de Marokkaanse belastingbetaler worden gefinancierd. Zeven daarvan zijn volledig Arabisch en het achtste kanaal zendt slechts een paar uur per dag uit in het Tamazight (de voornaamste Berber-taal, ook wel de verzamelnaam voor Berber-talen, red.). Vaak zijn het oude programma’s uit het archief van de bovengenoemde kanalen.’

Repressie en intimidatie
Marokko treedt keihard op tegen de Rif-demonstranten en heeft leidende figuren van de beweging tot hoge gevangenisstraffen veroordeeld. Eén van de veroordeelden is Abdelali Houdoe, die vijf jaar heeft gekregen. Zijn oudere zus, Farida Houdoe, woont in Amsterdam. ‘Het zijn niet alleen hele hoge straffen, maar mijn broertje heeft ook geen eerlijk proces gekregen en is gemarteld en verkracht. Ze willen demonstranten kapotmaken, hun eer afnemen. Op dit moment is de zaak in hoger beroep gegaan. Een eerlijk proces wordt dit niet. Zo zijn er opeens vijf nieuwe aanklachten bijgekomen die vals zijn. Zo zou mijn broer mensen onderdak hebben verleend, terwijl hij zelf zat ondergedoken, en zou zijn baantje bij een restaurant een dekmantel zijn om terroristische activiteiten te financieren, terwijl mijn broer nooit in een restaurant heeft gewerkt. Hij kan er vijf tot tien jaar bijkrijgen. Het oordeel van de rechter ligt al vast, de rechtszaak is een show om Europeanen te laten geloven dat Marokko een rechtsstaat is.’

Volgens Houdoe speelt het regime voor de buitenwereld mooi weer, terwijl Marokko in werkelijkheid een dictatuur is. ‘Zo zijn enkele jongens vrijgekomen, omdat ze gratie hebben gekregen van de koning. Dit stelt echter niet zo veel voor, want ze worden door de geheime dienst nauwlettend in de gaten gehouden. En een jongen is opnieuw opgepakt.’ Talhi Abdel beaamt dit: ‘Marokko is helemaal niet zo vriendelijk. Het land heeft een goede pr-machine, om de mensen in Europa een sterk vertekend beeld van het land voor te schotelen. Maar Marokko is een afschuwelijke dictatuur. De koning heeft ontzettend veel macht, hij heeft het leger in handen en de rechterlijke macht.’

Jan Hoogland ziet dit anders. ‘Marokko is vrijer dan de meeste islamitische landen. De pers is er relatief vrij. Maar er zijn rode lijnen die je niet mag overschrijden. Als je echter binnen de lijntjes blijft dan kan er best veel. Als je die overschrijdt als krant bijvoorbeeld dan krijg je een rechtszaak aan je broek en word je veroordeeld tot een hoge boete, met als resultaat het failliet van de krant. Vanwege juridische pesterijtjes moest een Arabischtalige krant stoppen, maar de Franse versie bestaat nog steeds.’

De Nederlandse Rif-activisten benadrukken dat de repressie niet stopt bij de grenzen van Marokko. Houdoe kan Marokko niet meer in, omdat ze dan wordt opgepakt. ‘Dat is een Belgische jongen ook overkomen. Hij had het regime bekritiseerd op sociale media en heeft acht maanden gevangenisstraf gekregen. Ik heb minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken gevraagd of hij mijn veiligheid kon garanderen als ik naar Marokko zou gaan. Dat kon hij niet. De Marokkaanse overheid beschouwt ons als Marokkaanse onderdanen. En dat betekent dat Nederland niets voor mij kan doen. En ik kan niet van mijn Marokkaanse paspoort afkomen.’

Abdel, Ayaou en Houdoe worden bovendien zelf geïntimideerd. Ayaou: ‘We worden in de gaten gehouden. Bij demonstraties waren jongens aanwezig die ons aan het filmen waren. Dit wordt allemaal doorgegeven aan de Marokkaanse consulaten en de ambassade. Ook moskeeën en Marokkaanse verenigingen werken voor Rabat en worden ingezet om ons en andere mensen te intimideren. Als je gefilmd wordt, betekent dat dat je niet meer naar Marokko kunt.’ Abdel: ‘Online worden er vaak oproepen gedaan om mensen aan te geven bij het consulaat. Mij is ook meerdere malen verteld dat ze mij gingen aangeven bij het consulaat. Er bestaan op Facebook ook pagina’s waarop iedereen in de gaten wordt gehouden, zoals Ander Geluid, Azulisten Ontmaskerd (azulisten is een scheldwoord voor Berbers uit de Rif, omdat sommige Berbers elkaar begroeten met azul en niet met het Arabische salaam, red.) en Mocro Maffia.’ Houdoe: ‘Mensen worden aangevallen op Facebook, ik ook. Maar ik laat mij niet intimideren. Ik blijf demonstreren. Helaas hebben de intimidatiepogingen wel enig succes, want de opkomsten bij onze demonstraties zijn lager dan eerst.’

Belangen
Volgens Houdoe ziet Marokko Marokkaanse Nederlanders als Marokkaanse burgers, die trouw moeten blijven aan hun moederland. ‘Dat heeft ook met geld te maken. Marokko verdient veel aan Marokkanen die in Europa wonen. Zij maken immers geld over naar hun familie en gaan in Marokko op vakantie.’ Bijeenkomsten en paneldiscussies die door de Marokkaanse ambassade worden georganiseerd, hebben volgens Abdel ook als doel om Marokkaanse Nederlanders aan Marokko te binden. ‘Marokkaanse Nederlanders met belangrijke maatschappelijke posities, bijvoorbeeld historica Nadia Bouras van de Universiteit Leiden, worden voor het karretje van het regime gespannen. Bouras is ook lid van de adviesraad van de koning voor Marokkanen in het buitenland (CCME, Council of the Moroccan community living abroad, red.). Deze raad maakt deel uit van de lange arm van Rabat.’

Jan Hoogland was net als Bouras aanwezig op een paneldiscussie, op 1 december dit jaar georganiseerd door de Marokkaanse ambassade, over het beeld van Marokkanen in de Nederlandse media. ‘Het was een apolitieke bijeenkomst, niet over Marokko zoals schrijver Asis Aynan op Twitter ten onrechte beweerde, maar over Marokkaanse Nederlanders. Heel wat anders dus. Ik zat daar bovendien als enige Nederlander en heb tussen de regels door wel kritiek gegeven, want ik wil objectief blijven. Ik houd enige afstand tot het Marokkaanse regime, maar wil wel in gesprek blijven. Die koninklijke adviesraad is al jaren de facto dood en functioneert niet als parlement voor de Marokkanen in het buitenland. PvdA-politica Khadija Arib lag enkele jaren geleden onder vuur, omdat zij in het verleden heeft geadviseerd over het instellen van deze adviesraad. Het was Geert Wilders die deze kritiek leverde, om haar loyaliteit in twijfel te trekken.’

Houdoe is voorstander van een economische boycot van Marokko, om op deze manier het regime in de portemonnee te treffen. ‘Vijfentachtig procent van de Marokkaanse Nederlanders is Riffijn. Als we allemaal onze portemonnee gesloten houden, loopt Marokko een heleboel inkomsten mis. Sowieso wordt er toch geen geld in de Rif gestoken. EU-geld dat voor de Rif bestemd is, wordt in Casablanca uitgeven voor projecten. En er is veel corruptie. Als je via een Marokkaanse bank geld aan je familie wilt overmaken, verdwijnt twintig procent, zogenaamd vanwege administratiekosten en dergelijke, maar wij weten wel beter. We boycotten Marokkaanse banken nu ook.’ Om wel wat voor de mensen in de Rif te doen steunt Houdoe de Stichting Ontwikkeling Rif (SOR), die onder andere benefietavonden organiseert voor Rif-gezinnen die in de problemen zijn gekomen omdat er familieleden zijn gearresteerd.

Europa weet van de corruptie in Marokko, maar kiest ervoor om niets te doen. Dat komt vanwege de Afrikaanse vluchtelingen, aldus Ayaou. ‘Marokko kreeg van de EU acht miljoen euro om een museum neer te zetten in de Rif. Er kwam geen museum, de EU weet dit ook, maar men vraagt Marokko niet om het geld terug te betalen. Het is smeergeld om Afrikaanse bootvluchtelingen tegen te houden. Maar het EU-beleid zorgt juist voor een Marokkaanse vluchtelingenstroom, want veel mensen uit de Rif zijn vanwege de door de EU gedoogde repressie en economische achterstelling zo wanhopig, dat ze met bootjes de overtocht wagen. De EU veroorzaakt zelf haar eigen vluchtelingenprobleem.’ Houdoe: ‘Er zijn mensen die ik ken die familieleden hebben verloren die de overtocht naar Europa waagden. De Marokkaanse regering verdient echter aan deze vluchtelingen. Door ze de bootjes te verkopen en soms ook door die bootjes weer van ze te stelen.’ Dat veel mensen de Rif ontvluchten beaamt ook Jan Hoogland: ‘Enkele jaren geleden waren het vooral mensen uit de Sub-Sahara die de overtocht naar Europa maakten, nu is tweeëntwintig procent van de bootvluchtelingen afkomstig uit Marokko.’ Volgens Hoogland zijn Noord-Europese landen kritischer over Marokko dan Zuid-Europese landen. ‘Dat zie je ook ten aanzien van de Westelijke Sahara. Frankrijk en Spanje hebben geen kritiek op de bezetting, Scandinavische landen daarentegen steunen Polisario.’

Toekomst
Wat gaat er straks gebeuren? Heeft Marokko dankzij het keiharde optreden de strijd gewonnen? Of zorgt dit juist voor radicalisering bij de demonstranten? Hoogland weet het niet. ‘Het is heel moeilijk om de toekomst te voorspellen. Met de arrestatie van de leiders van de protestbeweging is denk ik wel de angel uit het conflict gehaald. Niettemin, ook in andere gebieden in Marokko zijn de mensen ontevreden, vanwege de sociaaleconomische problemen waarmee Marokko kampt. Wat als er daar protesten komen? Zal de regering daar ook hard optreden of zal men toch concessies doen?’

Houdoe is hoopvol: ‘We hebben ons verhaal mogen doen in het Europees Parlement, ons verhaal heeft de media gehaald, ook de Nederlandse media. Daarnaast is Nasser Zefzafi, de leider van onze protestbeweging die al bijna twee jaar vast zit en deze zomer tot twintig jaar gevangenisstraf is veroordeeld, genomineerd voor de Sacharov-prijs, die trouwens uiteindelijk naar iemand anders ging. We hebben dus best veel bereikt, maar dit is nog maar het begin. We laten ons niet intimideren. We moeten Marokko economisch boycotten, zodat men beseft dat men ons niet straffeloos zo slecht kan behandelen.’

Abdel: ‘De politieke gevangenen moeten vrijgelaten worden, het decreet uit 1958 moet weer teruggedraaid worden en er moet in de Rif geïnvesteerd worden. De Rif-beweging streeft niet naar onafhankelijkheid, de demonstranten zijn geen separatisten, maar Marokko moet de inwoners van de Rif behandelen als volwaardige burgers.’ Ayaou: ‘Niet alleen activisten maar ook Europese landen moeten iets doen. Op dit moment komt Marokko ermee weg, met de zegen van Europa. Een voorbeeld? Vlak na een bezoek van de Franse president Emmanuel Macron aan Marokko werden de Rif-demonstranten keihard aangepakt door het regime. Het kan niet anders dan dat Macron de Marokkaanse koning daarvoor groen licht heeft gegeven.’