Een week na de arrestatie van Ekrem Imamoglu, de belangrijkste rivaal van president Erdogan, nemen de protesten af, maar de spanning in Turkije blijft hoog. Ondertussen behoudt Erdogan zijn controle over de macht, aldus Turkije-watcher Yavuz Baydar.

De massale protesten die uitbraken na de arrestatie van Ekrem Imamoglu, burgemeester van Istanbul, lijken af te nemen nu we de tweede week ingaan. De demonstraties, grotendeels geleid door universitaire studenten, een generatie die is opgegroeid onder Erdogans bewind, werden met brute politiegeweld en huisinvallen beantwoord. Volgens officiële cijfers zijn bijna 1.500 mensen opgepakt. Het aantal gearresteerden dat in afwachting van een proces naar de gevangenis is gestuurd, schommelt tussen de 200 en 600. Of de bijeenkomsten zullen doorgaan, blijft een vraag.

Özgür Özel, leider van de CHP

Eén reden voor de afname van de protesten is de afschrikwekkende werking van de massale politiemobilisatie. Een andere reden ligt bij een belangrijke politieke speler die, verrassend genoeg, op het toneel is verschenen om president Erdogan uit te dagen en uit balans te brengen. De grootste oppositiepartij, de CHP, heeft aangekondigd de nachtelijke demonstraties te beëindigen. In plaats daarvan heeft de partij opgeroepen tot een bijeenkomst komende zaterdag aan de Anatolische zijde van Istanbul. Özgür Özel, de leider van de CHP, die zich ontpopte als een krachtige en luidruchtige figuur met een scherpe retoriek, begint nu een gematigder toon aan te slaan. Hij verklaarde dat de partij zich zal richten op het verzamelen van minimaal 17 miljoen handtekeningen in het hele land om Erdogan en zijn bondgenoot Devlet Bahçeli onder druk te zetten om vervroegde verkiezingen uit te roepen.

Dit kan echter een verkeerde strategie zijn, want de recente geschiedenis laat zien dat Erdogan degene is die uiteindelijk bepaalt wanneer het moment rijp is. Hij heeft de controle over vier machtsblokken, waaronder de media, en volgt doorgaans zijn eigen koers. Een week die Turkije voor het eerst in twaalf jaar op zijn grondvesten deed schudden, lijkt zijn houding dan ook niet te hebben beïnvloed. Hij houdt vast aan zijn harde retoriek en herhaalt dat nog grotere klappen voor de belangrijkste oppositiepartij op komst zijn. Daarmee doelt hij waarschijnlijk op strengere maatregelen tegen de huidige partijleiding en mogelijk de nietigverklaring van het laatste CHP-congres, dat Özel aan de macht bracht. Bekend is dat er een grootschalig onderzoek loopt naar beschuldigingen dat er steekpenningen zijn betaald aan afgevaardigden om op Özel te stemmen. Er gaan sterke geruchten dat verschillende CHP-parlementsleden binnenkort hun parlementaire onschendbaarheid kunnen verliezen in verband met deze zaak.

Imamoglu is een symbool geworden van hoe Turkije verandert in een Centraal-Aziatische republiek

Özel blijft euforisch klinken, zelfs zegevierend, maar de feiten spreken voor zich: burgemeester Imamoglu zit nog steeds in de gevangenis in plaats van vrijgelaten te worden, en geen enkele juridisch expert kan voorspellen hoe lang hij daar zal blijven. Gezien de gevallen van Selahattin Demirtaş, de voormalige leider van de pro-Koerdische HDP, en Osman Kavala, een prominente figuur uit het maatschappelijk middenveld, die ondanks uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens respectievelijk negen en acht jaar gevangen zijn gehouden, lijkt het realistisch om aan te nemen dat Imamoglu minstens tot de volgende verkiezingen vastzit.

Noch Özel, noch veel analisten in Turkije lijken zich volledig bewust van de nieuwe fase die Erdogan heeft ingeluid. Imamoglu is een symbool geworden van hoe Turkije verandert in een Centraal-Aziatische republiek, waar de oppositie slechts ‘op papier’ bestaat of volledig wordt uitgeschakeld.

‘Op het eerste gezicht lijkt dit op een bekende operatie, een tegengif verspreiden om het gif te neutraliseren, zoals eerder is gezien bij hardhandig optreden tegen de zogenoemde ‘FETÖ’-beweging (de Gülen-beweging), dissidente intellectuelen, journalisten en de Koerdische beweging en haar leiders’, schreef Menderes Çinar, een vooraanstaand politicoloog, in een scherpe analyse die afwijkt van het over-optimistische kamp van de oppositie.

‘Toch’, vervolgde hij, ‘deze diagnose weerspiegelt niet volledig de realiteit. Dit keer breidt de regering niet alleen haar doelen en vijanden uit, maar betreedt ze ook een nieuwe, meedogenloze fase, zonder politiek of moraal, waarin ze bereid is alle mogelijke destructieve gevolgen te accepteren in haar strategie en acties tegen de oppositie en haar leiders.’

Twee vliegen in één klap

Erdogan had in de herfst, samen met zijn bondgenoot Bahçeli, zijn grote gok al ingezet. Hij bood PKK-leider Abdullah Öcalan een ‘recht op hoop’ aan na vijfentwintig jaar gevangenschap, in ruil voor de ontbinding van zijn organisatie. Hiermee rekende hij erop dat hij de steun van de 57 parlementsleden van de pro-Koerdische DEM-partij kon winnen voor grondwetswijzigingen. Hiermee slaat hij twee vliegen in één klap: hij kan de termijnbeperkingen voor het presidentschap opheffen en tegelijkertijd een blijvende kloof tussen de CHP en DEM creëren, waardoor het verzwakken van de CHP eenvoudiger wordt.

Kort gezegd is Erdogan vastbesloten om de ruggengraat van de politieke oppositie in Turkije te breken en zichzelf een levenslang presidentschap te verzekeren. Dit is de grootste politieke gok die hij ooit heeft genomen. Of hij te vroeg zijn hand heeft gespeeld, hangt af van twee factoren: of de CHP haar band met de ontevreden seculiere achterban zal verliezen, en misschien nog belangrijker, of de DEM-partij haar zogenaamde ‘vredesproces’ in lijn met Erdogans machtsstructuur zal voortzetten. In elke analyse moeten deze partijen in samenhang worden beschouwd, want het slagen of falen van het regime hangt ervan af. Ja, Erdogan beschikt over alle instrumenten van onderdrukking, maar een verenigd front van Turkse en Koerdische kiezers zou een veel moeilijker obstakel voor hem vormen.

Irrationeel optimisme

Deze fase is moeilijker dan velen zich realiseren. Zoals gebruikelijk is er een golf van wat Turkije-expert Steven Cook ‘irrationeel optimisme’ noemt, de illusie dat dit het begin van het einde voor Erdogan is. Er zijn ook opnieuw termen opgedoken zoals ‘de overgang naar niet-competitief autoritarisme’ en andere academische woordspelletjes.

Het idee dat de rechtsstaat of de scheiding der machten nog steeds van kracht zijn in Turkije is een naïeve illusie. Sinds de regimeverandering in 2017 heeft Turkije zich al in die richting bewogen en is het een ‘veiligheidsstaat’ geworden met een groeiend militair-industriëel complex, wat Erdogan aanzienlijke speelruimte geeft in de chaotische wereldpolitiek van vandaag.

Het idee dat de rechtsstaat of de scheiding der machten nog steeds van kracht zijn in Turkije is een naïeve illusie

Niemand moet zichzelf voor de gek houden: Erdogan heeft de overhand en test opnieuw of de politieke oppositie zich kan organiseren.

‘Als de Turkse president erin slaagt zijn macht te behouden tijdens deze crisis, die zijn ongebreidelde ego zelf heeft gecreëerd, zal hij de repressie opvoeren’, schreef Cook. ‘Imamoglu zal niet de enige politicus zijn die juridische problemen krijgt. En net als na de Gezi Park-protesten zullen Erdogan en zijn adviseurs proberen de Turken verder te verdelen. Dit zal de culturele oorlogen in Turkije verdiepen en als rechtvaardiging dienen voor steeds strengere onderdrukking van Erdogans tegenstanders. Denk aan de zuiveringen na de mislukte coup in 2016, maar dan nog erger.’

Zoals Menderes Çinar concludeert: Onze grootste zorg is of we gewend zullen raken aan deze nieuwste oplegging door Erdogan, die zijn aanhangers dwingt om zich afhankelijk en gevangen te voelen bij hem.’

Lees verder

Acht vragen over de arrestatie van de burgemeester van Istanbul