Waar het conflict tussen Israël en Iran zich een jaar geleden op de achtergrond voltrok, is het vandaag de dag de grote dreiging die tot een regionaal conflict kan leiden. Maar waar gaat het eigenlijk om?

Toen Iran vorige week dinsdag rond de 200 raketten op Israël afvuurde, kwam de kans op een groot regionaal conflict weer een stap dichterbij. De aanval van Iran, waarbij geen doden vielen, was een reactie op de moord op Hezbollah-leider Hassan Nasrallah, elf dagen eerder en op Hamas-leider Ismael Haniyeh, een aantal weken daarvoor. Het was de tweede aanval van Iran op Israël – ook in april vuurde het een rakettenregen af op Israël, toen omdat Israël het Iraanse consulaat in Damascus had aangevallen. Was de eerste vooral een vooraf aangekondigde licht- en geluidshow, de tweede was menens.

‘Netanyahu heeft nu eindelijk Iran zo ver dat het reageert’, zegt Erwin van Veen, senior research fellow bij Clingendael. En dit stelt Israël in staat om daar weer op te reageren. Iran heeft al aangegeven daar ook weer op te zullen reageren. Zo gaan ze steeds een treetje omhoog op de escalatieladder.’ Op dit moment zijn alle ogen gericht op Israël, dat beloofd heeft dat het de aanval zal vergelden. De vraag is nu met welke intensiteit, want dat heeft nogal wat implicaties voor de regio.

Maar voordat we deze zogenaamde escalatieladder naar boven toe verkennen, is het goed eerst naar beneden te kijken. Hoe begon het conflict ook alweer tussen de twee landen, die meer dan 2000 kilometer uit elkaar liggen en geen territoriale vete uit te vechten hebben? Dat begon met een belangrijke verschuiving in de regionale veiligheidsarchitectuur, namelijk de oprichting van de islamitische republiek Iran en de Amerikaanse weigering om de belangen en oriëntatie van het nieuwe regime te accepteren, legt Van Veen uit.

Aversie van de VS

Toen de Iraanse revolutie van 1979 uiteindelijk de islamitische republiek produceerde, werd deze ontwikkeling door veel leiders in de regio met achterdocht bekeken. Ook door buurland Irak, dat vreesde voor een soortgelijke revolutie onder de sjiieten in eigen land. Toen Irak in 1980 Iran binnenviel, werd het gesteund door de VS en andere westerse regeringen. De oorlog richtte enorme verwoestingen aan in Iran en er vielen rond de 1 miljoen doden. ‘De Iraanse veiligheidselite die op dit moment aan de macht is, werd gevormd tijdens deze Iran-Irak oorlog’, zegt Van Veen. De permanente aanwezigheid van Amerikaanse troepen in de regio is daarnaast een pijnpunt voor het Iraanse regime, vanwege de Iran-Irak oorlog, maar vooral vanwege Washingtons inval in respectievelijk Afghanistan (2001) en Irak (2003). De VS voegden Iran ook nog eens toe aan de axis of evil – het as van het kwaad – nota bene nadat Iran de VS-inval in Afghanistan met advies en inlichtingen terzijde had gestaan.

‘De Iraanse veiligheidselite die aan de macht is, werd gevormd tijdens de Iran-Irak oorlog’

Het was een van de redenen voor Iran om een netwerk aan groeperingen aan zich te binden, legt van Veen uit. ‘Dit was in feite een levensverzekering, voor het geval Iran ook zou worden aangevallen door de VS. Het was een soort voorwaartse verdediging.’

Met uitzondering van Hezbollah, was deze verdediging echter niet direct een bedreiging voor Israël. Sterker nog, Israël stond in de Irak-Iran oorlog aan de kant van Iran, omdat het Saddam Hoessein als het grote gevaar beschouwde. De islamistische leiders van Iran schaarden zich echter al vroeg achter de Palestijnse zaak. Ze zagen Israël – evenals de VS – als een indringer in de regio en zeiden Israël van de kaart te willen vegen. Deze woorden worden ook nu nog door analisten gezien als de ware intentie van Iran. Volgens Van Veen is dit onterecht. ‘Het is met name retoriek die past binnen het discours van de islamitische republiek, en geen daadwerkelijk plan. Irans buitenlands en veiligheidsbeleid is vooral pragmatisch van aard.’

Inmiddels is de ‘voorwaartse verdediging’ van Iran uitgegroeid tot de ‘As van het Verzet’, een verzamelnaam van groeperingen die zichzelf neerzetten als verdedigingslinie tegen de agressie van Israël en haar bondgenoot, de Verenigde Staten. Het gaat om de Houthi’s in Jemen, Hezbollah in Libanon, een aantal groepen in Irak en Syrië, en Hamas in Gaza. Daarnaast gebruikt Iran deze groepen ook als pressiemiddel om in de regio invloed uit te oefenen. Sinds 7 oktober vorig jaar zijn deze groepen veel zichtbaarder geworden. Sommige analisten stellen dat de groeperingen vooral hun eigen agenda hebben, terwijl anderen eerder menen dat Iran de orders uitdeelt.

Israëlische luchtverdedigingssysteem

Terug naar de escalatieladder. Voor 7 oktober ging het om een kat-en-muisspel tussen Iran en Israël, waarbij afschrikking de voornaamste tactiek was. Hezbollah was daarbij de grootste troefkaart van Iran, omdat het direct aan de grens ligt met Israël en het direct kan bestoken met raketten en drones. Hezbollah verklaarde zich al snel na 7 oktober solidair met Hamas. Israël hield Iran daarvoor medeverantwoordelijk en voerde daarom gelijk zelf de aanvallen op Iraanse infrastructuur in buurland Syrië op.

‘We weten niet hoeveel raketten Hezbollah over heeft’

Maar hoe gevaarlijk is Iran nu echt voor Israël? Als je afgaat op analisten in bijvoorbeeld de VS of in Israël zelf, dan is Iran nog steeds uit op een totale verwoesting van de staat Israël. Het is immers wat de islamitische leiders van Iran hebben gezegd, is een veel gehoord argument. Van Veen gelooft niet dat Iran een existentiële bedreiging vormt voor het voortbestaan van de staat Israël. Naast het feit dat het tot nu toe terughoudend heeft gereageerd op het conflict in de regio, heeft het noch de intentie noch de capaciteit om Israël daadwerkelijk van de kaart te vegen, zo beargumenteert hij.

 De enige partij die een serieuze bedreiging vormt voor Israël is momenteel Hezbollah, stelt Van Veen. ‘Deze dreiging komt voort uit de aanname dat het zoveel raketten kan afvuren dat het Israëlische luchtverdedigingssysteem verzadigd raakt, en een tweede, derde of vierde golf raketten vervolgens Haifa of Tel Aviv raakt. We weten op dit moment alleen niet hoeveel raketten Hezbollah over heeft.’ Volgens Van Veen zal Hezbollah dit niet zomaar doen, omdat dit een forse escalatie zou betekenen. ‘Israël zal dan gegarandeerd hard terugslaan en de VS zal dan ook een duit direct in het zakje doen.’

Kernwapens

Vormt Israël dan wel een gevaar voor Iran? Israël heeft gedreigd met aanvallen op de olie-installaties van Iran, maar Iran heeft laten weten dat het hierop zal reageren met aanvallen op de olie-installaties in de Golfstaten. ‘Deze landen hebben er niets mee te maken, maar het is een waarschuwing van Iran naar het Westen toe, want dit zal impact hebben op de olieprijzen’, zegt Van Veen.

Israël zou echter het liefst de nucleaire installaties van Iran aanvallen. ‘Die beschouwt het al jaren als een existentiële dreiging’, zegt Van Veen. ‘Dit is op zich flauwekul aangezien je kernwapens alleen gebruikt in het geval van een directe aanval op je eigen grondgebied, maar Israël heeft nu de kans om hier iets tegen te doen.’ Iran heeft op dit moment geen kernwapens, maar wel een kernprogramma. In Israël en ook in westerse landen leeft de angst dat Iran binnen korte tijd in staat is kernwapens te ontwikkelen. Israël maakt er dan ook geen geheim van dat het een aanval op Irans nucleaire faciliteiten beschouwt als een serieuze optie. Maar volgens analisten zou het wel eens de reden kunnen zijn achter de escalatie van het conflict met Iran. Israël zou Iran al jaren proberen uit de tent te lokken, om zo een aanval op de nucleaire faciliteiten te legitimeren.

Of dit ook daadwerkelijk gaat gebeuren, is nog maar de vraag, zegt Van Veen. ‘Dit kan Israël niet doen zonder de steun van de VS, en daar staan momenteel de verkiezingen voor de deur. De VS hebben Israël tot nu toe geen halt toegeroepen, maar wanneer het direct bij het conflict wordt betrokken, dan ligt de zaak anders’, denkt Van Veen.

Gazaanse bevolking

Een ding is zeker, een kat-en-muisspel is het conflict tussen Iran en Israël niet meer. De oorlog in Gaza markeerde het beginpunt van een periode van escalatie die alleen maar toeneemt. Interessant is je af te vragen in hoeverre deze escalatie nog te maken heeft met de oorlog in Gaza, en of een staakt-het-vuren hier ook een ontdooiing van het conflict tussen Iran en Israël zal betekenen.

‘Er is geen staakt-het-vuren in zicht’

De ‘kwestie Iran’ is groter dan dat, denkt Van Veen. ‘De Iraanse leiders hebben zich altijd uitgesproken tegen zionistische en imperialistische tendensen in het Midden-Oosten. Aan de andere kant is de positie van Iran in de regio nooit geaccepteerd door de Verenigde Staten, waardoor Israël het zich kan permitteren om zo hard van leer te trekken tegen Iran.’

De koppeling tussen Hamas en de As van het Verzet maakte onvermijdelijk dat de decennia oude strijd tussen Israël en Iran momenteel op de voorgrond komt te staan. Tegelijkertijd is het tragisch, vindt Van Veen, want ‘het leidt af van de slachting die Israël aanricht in Gaza’. ‘Er is geen staakt-het-vuren in zicht. Tegen de tijd dat Israël klaar is met de militaire operaties, kan het aantal directe en indirecte doden zomaar zijn opgelopen richting de kwart miljoen. Dat is ruwweg 8 tot 12 procent van de Gazaanse bevolking voor 7 oktober. Dit conflict begint proporties aan te nemen van de gebeurtenissen in bijvoorbeeld Rwanda en Srebrenica, beide gitzwarte pagina’s in onze geschiedenis. We staan erbij en kijken ernaar.’