Vorige week sloot de EU een deal met Libanon om de migratie van Syrische vluchtelingen via Cyprus tegen te gaan. Libanon krijgt een steunpakket van een miljard euro voor de eigen economie en het ‘managen van migratie’. Wat betekent dit voor de anderhalf miljoen Syriërs die in het land wonen?

Vorige maand daagden mensenrechtenorganisaties Amnesty International, Oxfam Novib en stichting Bootvluchteling de Nederlandse staat voor de rechter, vanwege de betrokkenheid die het had bij het sluiten van de vluchtelingendeal tussen de Europese Unie en Turkije. Maar een kleine maand later sluit de EU een volgende deal. Nu met Libanon. Daarmee treedt Libanon in de voetsporen van Egypte, Tunesië, Libië en Mauritanië.

Het doel van al deze deals: opvang in de regio. De vluchtelingenstroom beperken. De deal met Libanon werd vorige week met veel fanfare gepresenteerd door EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, de Cypriotische president Nikos Christodoulides en de Libanese minister-president Najib Mikati. Maar wat er precies gaat veranderen met het geld, dat blijft onduidelijk. 

‘Ze stond ernaast en zei er niets over’

‘Wat ik begreep is dat ongeveer 80 procent van het geld is bedoeld voor betere toegang tot dienstverlening’, zegt Nora Stel, universitair docent conflictstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Tegelijkertijd hebben de Libanese en Cyprische leiders het over terugkeer. Wat de Libanese minister-president tegen de EU zegt is in feite: Als je wilt dat mensen niet naar Cyprus komen, dan moet je ons helpen om ze terug te sturen naar Syrië en gebieden veilig te verklaren. Von der Leyen ging hier niet expliciet in mee, maar ze ging er ook niet tegenin. Ze stond ernaast en zei er niets over.’

Syrische vluchtelingen in Libanon

Libanon heeft het grootste aantal vluchtelingen per hoofd van de bevolking en per vierkante kilometer ter wereld. Verreweg de meesten van hen zijn Syrische vluchtelingen. In 2011 zette Libanon de grenzen open voor het buurland, dat in een burgeroorlog verkeerde. ‘Het idee was altijd dat het om tijdelijke opvang ging, maar na dertien jaar is die tijdelijkheid wel een beetje vervlogen’, zegt Stel. 

In 2014 begon het beleid ten opzichte van vluchtelingen te kantelen. ‘Er is altijd het trauma van de Palestijnse vluchtelingen geweest (zij voerden vanuit Libanon oorlog met Israël, wat gezien wordt als een van de oorzaken van de verwoestende burgeroorlog in Libanon, red.). Bovendien ging het niet goed met Libanon zelf. Het land kwam in een economische crisis terecht. En zoals op zo veel plekken ter wereld geven de mensen die hiervoor verantwoordelijk zijn de schuld aan de buitenlanders. Toen het Syrische regime consolideerde ging Libanon steeds explicieter inzetten op terugkeer van Syrische vluchtelingen.’

‘Te midden van een acute economische crisis, met meer dan 80 procent van de bevolking onder de armoedegrens, heeft Libanon moeite om vluchtelingen te helpen’, zegt Marjon Rozema van Amnesty International. ‘Donorlanden, waaronder landen uit de EU, hebben hun financiering voor vluchtelingenprogrammering dramatisch verlaagd. De Libanese vluchtelingenbevolking is nog meer onder druk gezet sinds het recente opschorten van de financiering aan de UNRWA (United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees). Deze organisatie biedt niet alleen hulp aan Gaza, maar ook hulp aan 250.000 Palestijnen in Libanon.’

Wat een ruimhartig migratiebeleid was, veranderde steeds meer in ‘wegpestpolitiek’, zegt Stel. ‘Vluchtelingen kunnen maar heel moeilijk aan een verblijfsvergunning komen. Slechts 15 procent van de Syrische vluchtelingen heeft een verblijfsdocument. Werken kan alleen in bepaalde sectoren, zoals de landbouw en de bouw. Maar ze moeten wel zelf voor hun huisvesting betalen, waardoor ze vaak hoge schulden hebben. In Libanon zijn namelijk geen formele, door de VN of de staat gerunde, vluchtelingenkampen. Vluchtelingen zijn er zelfstandig gesetteld.’

Terugkeer

Het is dan ook terugkeer waar de Libanese regering momenteel op inzet. Volgens minister van Sociale Zaken Hector Hajjar zijn bepaalde gebieden in Syrië nu veilig. ‘Syriërs die in Libanon wonen keren regelmatig terug (naar hun land van herkomst) voor een paar dagen, ook op feestdagen. En ze verdwijnen niet, ze komen terug’, zei hij vorige week tegen Nieuwsuur.

‘Geen enkel deel van Syrië is veilig voor terugkeer’

‘Geen enkel deel van Syrië is veilig voor terugkeer’, zegt Rozema. Dat bevestigen ook de Verenigde Naties: zij blijven volhouden dat de omstandigheden in Syrië ‘niet bevorderlijk zijn voor een veilige en waardige terugkeer’. In april 2024 constateerde het Asielagentschap van de Europese Unie (EUAA) dat in de meeste gebieden van Syrië de mate waarin willekeurig geweld plaatsvindt hoog of substantieel is. Ook het risico op vervolging onder tegenstanders van het regime is nog altijd wijdverspreid.  

‘Sinds 2020 maakt Syrië de ergste escalatie van het geweld mee. Alleen al in de afgelopen twee maanden hebben zowel de VN-onderzoekscommissie voor Syrië als het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN (OHCHR) rapporten uitgebracht waarin werd herhaald dat Syrië onveilig blijft voor terugkeer. Mensen die terugkeren lopen zelfs een verhoogd risico om een doelwit te worden, omdat ze worden gezien als deserteurs.

Mensenrechtenorganisaties, waaronder Amnesty International, Human Rights Watch en het Syrian Network for Human Rights, blijven documenteren hoe Syrische veiligheidstroepen en aan de regering gelieerde milities vluchtelingen die terugkeren willekeurig vasthouden, martelen, laten verdwijnen en doden. Deze schendingen zijn vaak een direct gevolg van de vermeende banden met de oppositie. Alleen omdat deze mensen het land verlaten hadden en hun toevlucht ergens anders hebben gezocht waren ze doelwit’, stelt Rozema.

Medeplichtig

Terugsturen zou dus niet veilig zijn, volgens de mensenrechtenorganisatie. Toch stonden de leiders van Libanon, Cyprus en de EU vorige week trots naast elkaar, elk met een andere boodschap naar het thuisfront. De deal is belangrijk voor de EU. In het eerste kwartaal van 2024 kwamen 74 vluchtelingen naar Cyprus, inmiddels waren dat er 2000. Als er niets gebeurde, zouden deze aantallen spoedig het Europese vasteland bereiken, en daar is even weinig enthousiasme voor nog meer vluchtelingen. Bovendien wil de EU op deze manier voorkomen dat er nog meer mensen sterven op zee, in de gammele bootjes van de mensensmokkelaars. 

‘Op zich is dit ook niet nieuw’, zegt Stel. ‘De EU zet al heel lang in op opvang in de regio, het heeft dit idee nu alleen weer opgeschaald en geformaliseerd. Het probleem is echter dat de EU vervolgens niet altijd duidelijk voorwaarden aan deze steun koppelt en die monitort,’ voegt ze toe. ’Von der Leyen stelde in deze persconferentie bijvoorbeeld ook niet als voorwaarde dat Libanon mensenrechten moet respecteren.’

‘De EU-steun dreigt te resulteren in gedwongen terugkeer van vluchtelingen’

Volgens Rozema is de EU daarmee medeplichtig aan het schenden van mensenrechten. ‘De EU-steun dreigt te resulteren in gedwongen terugkeer van vluchtelingen. Hierdoor worden Libanon en de EU medeplichtig aan schendingen van non-refoulement, een beginsel van het internationaal recht dat staten verbiedt mensen terug te sturen naar landen waar zij het risico lopen op vervolging of andere ernstige schendingen van de mensenrechten. Bovendien deporteren de Libanese autoriteiten sinds 2019 Syrische vluchtelingen na een snelle berechting door een militaire rechtbank naar Syrië, onder meer via gedwongen terugkeer aan de grens. Ook dit is in strijd met het beginsel van non-refoulement’, stelt ze.

Gevaarlijke tendens

‘Het is een hele slechte ontwikkeling dat er nu weer een migratiedeal is gesloten, ten koste van mensen op de vlucht die op zoek zijn naar bescherming. Met deze deals zet de EU derde landen in op het gebied van grenscontrole, maar daarmee schuiven ze de verantwoordelijkheid af die ze hebben voor mensen die op zoek zijn naar veiligheid’, vindt Rozema.

‘De deals ondermijnen de asielbescherming en het internationale beschermingssysteem als geheel. Ze onttrekken zich aan het publieke, parlementaire en rechterlijke toezicht in de EU en de partnerlanden. De deals missen consequent voldoende monitoring- en toezichtmechanismen om ervoor te zorgen dat de EU niet medeplichtig is aan mensenrechtenschendingen.’

Dit bleek pijnlijk duidelijk in de zeven jaar die volgden op de deal die de EU met Turkije sloot. In 2016 kreeg Turkije van de EU zes miljard euro, waarmee het land opvanglocaties moest creëren. Vluchtelingen die toch de Griekse eilanden bereikten, moesten worden teruggestuurd naar Turkije. Duizenden vluchtelingen bereikten inderdaad de Griekse eilanden, waar de opvangcapaciteit beperkt is. Bovendien zijn er ernstige tekortkomingen in het Griekse asiel- en opvangsysteem. Maar een klein percentage van de vluchtelingen keerde inderdaad terug naar Turkije, en de situatie op de Griekse eilanden is nog steeds erbarmelijk, zei Amnesty International eerder.

Hetzelfde dreigt ook nu te gebeuren. Aangezien het lastig kan zijn Syrische gebieden veilig te verklaren, blijven vluchtelingen in Libanon, onder slechte omstandigheden, zegt Rozema. ‘Daarnaast kan dit ertoe leiden dat Syriërs nog langere en gevaarlijkere routes nemen om de Europese kusten te bereiken, om gedwongen deportatie naar Syrië te voorkomen. Hierdoor worden ze afhankelijk van smokkelaars en zijn ze kwetsbaar voor mensenhandel. ‘Er mag nooit meer een deal gesloten worden ten koste van mensen op de vlucht.’