Een nieuwe lichting studenten is met vlag en wimpel geslaagd bij Midden-Oostenstudies op de Universiteit van Amsterdam. Wat voor nieuwe inzichten hebben ze ons te bieden? De Kanttekeningneemt weer plaats in de studentenbankjes.

Belle Brandon (24) heeft onderzoek gedaan naar de aantrekkingskracht van de Koerdische beweging in Rojava in Noord-Syrië (West-Koerdistan) voor extreemlinkse bewegingen in het Westen. ‘Het gebied wordt bestuurd door de PYD, de Koerdische partij die ook nog een militaire vleugel heeft, de YPG.

Brandon vertelt dat ze altijd gefascineerd is geweest door radicalisme. ‘Er is wel een verschil tussen fascinatie en daadwerkelijk gaan voor de gewapende strijd’. Voor de goede orde: Brandon is niet afgereisd.

Haar onderzoek ging over de westerlingen die dat wel hebben gedaan door zich bij de Koerden aan te sluiten in de strijd tegen ISIS. Linkse personen die het eens zijn met de ideeën van Abdullah Öcalan, de gevangen Koerdische leider van de PKK, die in Turkije, de VS en de EU te boek staat als terroristische organisatie. ‘Ze voelden zich verbonden’, zegt Belle, ‘met een strijd die fysiek ver weg van hun bed lag. Waarom deden ze dat?’

Volgens Brandon ligt de verklaring in de globaliserende wereld. ‘Een gevoel van wereldburgerschap is er onder linkse idealisten altijd al geweest. Dat is iets anders dan het Koerdische nationalisme, dat voor Koerdische jongeren een motivatie is om af te reizen naar Rojava.’

Brandon keek naar de niet-Koerdische steun voor de Koerden. ‘In principe is internationale solidariteit niks nieuws. Zo waren er Spanjegangers [tijdens de Spaanse burgeroorlog van 1936-1939, red.] in de strijd tegen het fascisme van generaal Francisco Franco. Door de online-globaliserende wereld is er nu meer verbondenheid met niet-Europese gebieden’.

Maar hebben die linkse idealisten zich niet bij een terroristische organisatie aangesloten? ‘Ja, de PKK wordt in Nederland en Europa als terroristische beweging gezien. Maar de PYD niet. Hierbij speelt ook dat de Koerden in de strijd tegen ISIS bondgenoten zijn van de VS. Het label terrorisme wordt dan minder snel geplakt in het Westen’

Volgens Belle kunnen gevoelens van solidariteit voor een groep ervoor zorgen dat er nieuwe normen  ontstaan. ‘En dat is wat er met de Koerden in de strijd tegen ISIS aanvankelijk is gebeurd. Ze werden niet meer als terroristen gezien. Er verschenen toen in Nederland ook vrij veel nieuwsberichten over vrouwelijke Koerdische strijders, die hun haar los lieten wapperen, zonder hijab. De vijanden waren islamitische extremisten.’

In haar onderzoek zegt ze wel dat er van het idealisme van de groepen die de Koerden steunden weinig is overgebleven, omdat ze daar ook tegen een hiërarchie botsten.  ‘Ook in een beweging zoals die in Rojava, die zich erg verzette tegen hiërarchie, en die zei dat ze het anders zouden doen, ontstonden er in de praktijk toch tekenen van diezelfde hiërarchie waar ze zich tegen proberen te verzetten.’

Brandon sprak iemand uit de regio die niet-Koerdisch was en nu gevlucht is naar Europa. ‘Ze probeerden daar inderdaad iets te creëren dat er voor iedereen is, maar toch vervallen ze ook daar weer in een soort Koerdisch nationalisme waarbij anderen worden buitengesloten. Dat bedoel ik niet als kritiek op de gehele Rojava-beweging vanuit mijn luie stoel in het Westen, maar ik denk dat zo’n idealistische beweging bijna onmogelijk is. Er zal altijd wel een soort hiërarchie zijn van mensen die op macht uit zijn.’

Brandon heeft ook iemand uit Schotland gesproken die destijds is gaan vechten tegen ISIS, terwijl hij ook tegen Amerikaans imperialisme was. ‘‘Hoe rijm je dat dan?’ Vroeg ik. Toen vertelde hij dat het ook oorlog is, en dat je soms gewoon concessies moet doen aan je principes.’

Sara Pas (25) heeft onderzoek gedaan naar illegale abortussen in Marokko. Er is een officieel verbod van de regering op abortus. Toch komt abortus vaak voor in het land, met veel sterftegevallen voor vrouwen.

‘Door de dood vanwege een abortus vorig jaar van een 14-jarig meisje, dat ook nog eens was verkracht, is een zeker momentum ontstaan. Maar dat is niet wat die vrouwenrechtenorganisaties per se zeggen, omdat het gevoelig ligt bij de overheid en bevolking.  Zij framen het meer op toezicht en dat de wet soepeler wordt, zodat de veiligheid van de vrouwen blijft gewaarborgd en er geen sterfgevallen meer zijn.’

Het gaat de organisaties er nu vooral om dat abortus veilig wordt uitgevoerd en dat er meer voorlichting komt. Dat laatste is het voornaamste doel. In Marokko is een abortus alleen toegestaan als de gezondheid van de moeder in gevaar komt, de vitale indicatie. ‘En dan nog alleen met toestemming van de man. Dit terwijl er ook veel vrouwen een abortus plegen, vanwege bijvoorbeeld buitenechtelijke relaties,’ zegt Pas.

De gevoeligheid merkte Pas ook zelf in haar deels Marokkaanse omgeving. Er werd gevraagd of het wel een goed idee was om hierover te schrijven. ‘Toen wist ik zeker dat ik hierover wilde schrijven. Bij de islamitische, Marokkaanse staat ligt het gevoelig, maar ik ben er achter gekomen dat in de Maliki-wetgeving (een van de vier grote wetsscholen binnen de soennitische islam, red.) staat dat een abortus tot de veertigste dag van de zwangerschap mag.’

‘Islamitisch radicalisme wordt tegenwoordig bijna exotisch gemaakt, alsof het ver weg is’

En dan is er Elmer Polman (25). In zijn scriptie over de Iraanse revolutie van 1979 maakt hij een vergelijking tussen islamitische revolutionairen in Iran en communisten in Europa. ´Veel experts beschrijven de Iraanse revolutie als een radicalisering vanuit islamitische principes. Khomeini zou in zijn radicalisering steeds meer de kern de islam naderen´, zegt hij. ´Maar in de theorie van de Franse arabist Olivier Roy, vond ik aanwijzingen dat het radicalisme werd geïslamiseerd, in plaats van een radicalisering van de islam.’

Volgens Elmer waren radicale ideeën van de anti-imperialistische Frans-Caribische denker Frantz Fanon ook in de Iraanse revolutie aanwezig. ‘Dat zijn post-marxistische en postkoloniale theorieën. Die zag je terug in het werk van de Iraanse ayatollah Khomeini en [de Iraanse revolutionair, red.] Ali Shariati, waarin veel overeenkomsten te vinden zijn met anti-imperialisme en de postkoloniale terugkeer naar de eigen identiteit, onafhankelijk van externe invloeden. Verder speelde ook de noodzakelijkheid van geweld in de klassenmaatschappij. Bij Khomeini kreeg het idee van de arbeidersklasse en grootgrondbezitters een islamitisch sausje, met hardwerkende, echte gelovigen en de corrupte elite wiens geldzucht en decadentie geen grenzen kende. De islamisering is in die zin vooral ruis van wat al radicaal extreemlinks gedachtengoed was.’

Het inzicht dat daaruit volgt is dat dat het islamitisch radicalisme niet veel anders is dan radicalisme in Europa van vroeger en nu. ‘Islamitisch radicalisme wordt tegenwoordig bijna exotisch gemaakt, alsof het ver weg is, en iets dat we in Europa niet zouden kennen. Terwijl alle vormen van radicalisme gewoon overeenkomsten hebben. En islamitische radicalen in Iran zijn beïnvloed door radicale denkers. Ik trek in mijn onderzoek de vergelijking met extreemlinkse denkers, maar je zou net zo goed ook naar overeenkomsten met extreemrechts in Europa kunnen kijken. Bijvoorbeeld het omgaan met politieke tegenstanders, dan zou je Khomeini ook goed kunnen vergelijken rechtse, fascistische regimes in Europa waar politieke tegenstanders uit de weg werden geruimd’, aldus Elmer.

Wat voor toegevoegde waarde hebben deze nieuwe Midden-Oosten experts voor ons? ‘Het Midden-Oosten kunnen we niet als regio zien die totaal los zou staan van het Westen’, zegt Brandon die denkt dat de globalisering zal toenemen. ‘De verbinding is er en wordt alleen maar belangrijker. Dit leidt tot nationalisme in Europa, maar er is ook altijd een tegenbeweging van internationale solidariteit die meer bruggen wil slaan. Ik denk dat het ons niet verder gaat brengen als we in onze witte bubbels blijven steken.’

Voor Marokkaanse vrouwen in Marokko, die nog kampen met een abortusverbod, lijkt de relevantie van het onderzoek van Pas duidelijk, maar ze gelooft dat het onderzoek ook voor het Westen belangrijk is. ‘Ja, hier speelt het abortusdebat natuurlijk ook,’ zegt ze. ‘In Amerika zijn de abortusrechten teruggedraaid. En iedereen denkt dat het recht op abortus hier in Nederland heel toegankelijk is. Dat is het niet. Hier word je ook lastiggevallen als je naar de abortuskliniek gaat. Het recht op abortus is heel fragiel, en het kan ons zo afgenomen worden.’

Voor Pas speelt ook haar Marokkaanse achtergrond mee in dit onderzoek. ‘Het is belangrijk om de discussie over abortus te blijven voeren. In islamitische gemeenschappen wordt nog te vaak neergekeken op vrouwen die abortus plegen. Het is een taboe en wordt beschouwd als iets negatiefs. Veel moslima’s staan hier onder grote druk. Een vrouw moet gewoon zelf kunnen bepalen wat ze doet met haar lichaam.’

Elmer kwam het nut van zijn expertise toevallig tegen in een oud nummer van NRC Handelsblad, van twintig jaar geleden. ‘Man, man, als je leest hoe er toen over de islam werd gepraat. Termen als ‘barbaar’ en ‘gewelddadige moslims’ kwamen toen veel vaker voor. En de hoofddoek stond toen ook veel meer te boek als pure onderdrukking.’

Elmer denkt dat het idee van het Midden-Oosten als één grote massa van barbaren, of dat anderhalf miljard moslims allemaal hetzelfde denken, nog steeds leeft, maar dat er nu ook veel meer oog is voor individuen en diversiteit. ‘Op de universiteit kom je van alles tegen, van koptische christenen tot atheïsten, soennieten, sjiieten, moslima’s met of zonder hoofddoek, culturele moslims die af en toe bidden enzovoort. Onze kennis is in die twintig jaar pluriformer geworden, maar ik denk toch dat er veel te winnen valt.’