Iran ontkent elke betrokkenheid bij acties van paramilitaire groeperingen zoals Kata’ib Hezbollah en de Houthi’s, maar het is wel in staat deze aanvallen te stoppen. Welke invloed heeft het nu eigenlijk in de regio?

Amerikaanse bases in Syrië en Irak worden niet meer aangevallen, meldden de Verenigde Staten deze week. Iran heeft de milities die verantwoordelijk waren voor deze aanvallen gemaand tot kalmte, want het wil verdere escalatie in de regio voorkomen. Het is een lichtpuntje in de berichtgeving over het Midden-Oosten, waar het onrustig is sinds de oorlog in Gaza. 

De plotselinge détente wordt in het Westen vooral toegeschreven aan het succes van de Amerikaanse tegenaanvallen, zegt historicus en Iran-watcher Peyman Jafari. ‘Dit is deels waar, maar het moet ook gezien worden vanuit de wens van Iran om verdere escalatie te voorkomen. Iran heeft geen belang bij een confrontatie met de Verenigde Staten.’

As van het verzet

Dit klinkt misschien tegenstrijdig. De VS, ‘de Grote Satan’, zijn immers de grote vijand van Iran. Het Iraanse regime en zijn bondgenoten willen dat Amerikaanse troepen uit de regio vertrekken. Deze bondgenoten worden overkoepelend de ‘as van het verzet’ genoemd. Het Syrische regime, Hezbollah in Libanon, de Houthi’s in Jemen en verschillende Iraakse groeperingen zijn verenigd in dit streven. Iran is de grootste mogendheid van dit verzet. 

Maar een directe confrontatie met de VS heeft Iran nog nooit opgezocht en zullen ze ook nu niet doen, zegt Paul Aarts, voormalig docent Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Amsterdam. ‘Dat heeft er onder andere mee te maken dat het regime simpelweg content is met de huidige situatie. Het regime zit niet te wachten op een militair conflict, wat niet alleen enorme militaire, maar ook politieke en economische gevolgen zou hebben.’

Sinds de oorlog in Gaza zijn de reputaties van Israël en de VS in de niet-westerse wereld fors verslechterd, terwijl de reputatie van Iran er juist op vooruit is gegaan, legt Jafari uit. ‘Iran ziet het tij keren. Eigenlijk zijn de belangen van Iran al gediend. Iran kan dit goed gebruiken, want het heeft flink wat imagoschade opgelopen in de Arabische wereld toen het de kant koos van het regime van Bashar al-Assad in de Syrische burgeroorlog. In feite heeft Iran er baat bij dat de oorlog in Gaza nog even voortduurt.’

‘Teheran heeft nu eerder een remmende invloed op de regionale ontwikkelingen’

Jafari noemt dit de tactiek van de lange adem. Aarts beschrijft het als een opportunistisch buitenlandbeleid, waarbij Iran zelf geen actie onderneemt maar gebruik maakt van door anderen gecreëerde situaties en deze in eigen voordeel uitbuit. ‘En op dit moment is het beslist niet in het voordeel van Iran om de situatie te laten escaleren. Teheran heeft nu eerder een remmende invloed op de regionale ontwikkelingen.’

De VS zien echter in Iran de regisseur van de aanvallen in de afgelopen maanden. De Houthi’s, Hezbollah in Libanon en Kata’ib Hezbollah in Irak worden direct aangestuurd door Iran, is het narratief. Deze groeperingen worden in westerse media vrijwel altijd aangeduid als ‘door Iran gesteunde groeperingen’. Hierdoor gaat alle aandacht naar Iran en veel minder naar de lokale actoren. 

Lokale actoren en factoren

Dit is een gevaarlijke redenering, zegt Jafari, omdat je dan voorbij gaat aan lokale factoren in de landen waar deze groeperingen opereren. Als voorbeeld noemt hij Irak. Kata’ib Hezbollah is een sjiitische paramilitaire groepering die is opgericht na de Amerikaanse invasie in Irak. De partij vocht tegen de VS-geleide coalitie en de regering die door deze coalitie gesteund werd en uiteindelijk ook tegen IS. ‘Als je deze partij ziet als een marionet van Iran, dan ben je echt blind voor de gevolgen van de Irak-oorlog, hier wordt de westerse rol weggeveegd’, zegt Jafari. ‘Het is niet zo dat Iran hier totaal geen invloed heeft, maar het is veel meer dan dat.’

‘De Houthi’s zijn een machtsfactor van betekenis geworden’

Hetzelfde geldt voor de Houthi’s in Jemen, die in reactie op de Gaza-oorlog westerse schepen aanvallen in de Rode Zee. Naar eigen zeggen doen ze dit om een staakt-het-vuren af te dwingen in Gaza, uit solidariteit met de Palestijnen. De acties hebben echter ook te maken met een machtsstrijd in eigen land. Sinds 2015 waren de Houthi’s verwikkeld in een burgeroorlog. ‘De Houthi’s gebruiken de acties in de Rode Zee ook als instrument om de populariteit in eigen land op te krikken. De burgeroorlog in Jemen is in feite beslist – in het voordeel van de Houthi’s. Ze zijn een machtsfactor van betekenis geworden. Niet alleen maar in Jemen zelf, maar ook regionaal en zelfs mondiaal, gezien de verstoring van de scheepvaart door het Suezkanaal’, zegt Aarts. 

Steun maar geen proxy

‘Ik geloof persoonlijk niet dat de acties in de Rode Zee worden aangestuurd vanuit Iran’, vervolgt hij. ‘Hiervoor is geen spoor van bewijs. Ze steunen de Houthi’s wel, bijvoorbeeld met behulp van inlichtingen over schepen in de Rode Zee, maar ze geven geen instructies aan deze rebellen.’ Of zoals Jafari zegt: ‘Iran heeft zeker een belangrijke rol bij deze milities, maar dit betekent niet dat ze doen wat Teheran wil.’

Dit zegt Iran zelf ook. De Iraanse minister van Buitenlandse Zaken, Hossein Amir Abdollahian legde deze week uit: ‘We hebben geen proxy-groepen in de regio. Hezbollah en het Libanese verzet beslissen en handelen in overeenstemming met de veiligheid en belangen van Libanon. Sana’a (refererend aan de Houthi’s) besloot en handelde binnen dit kader, en in Irak en Syrië werden groepen opgericht om ISIS te bestrijden, die een rol blijven spelen. Ze voeren acties uit voor de veiligheid van hun land, met hun eigen belangen en redenen’, aldus geciteerd op de Iraanse nieuwssite IRNA. 

‘Dat deze groeperingen worden beschreven als de marionetten van Iran is denigrerend’

Jafari heeft moeite met de term ‘proxy’, die vaak wordt gebruikt om de relatie tussen Iran en deze groeperingen te beschrijven. Bij een proxy wordt een partij ingezet door een andere partij om diens belangen te behartigen. Maar Jafari spreekt liever van bondgenoten. ‘Dat deze groeperingen worden beschreven als de marionetten van Iran is denigrerend, alsof ze hersenloze pionnen zijn die de orders van Iran opvolgen en geen eigen belangen hebben. Ze hebben misschien gedeelde belangen, die soms overlappen en soms ook niet. Dat is overal ter wereld het geval. Nederland is een bondgenoot van de VS en het is vaak het eerste land dat meegaat met de VS op het internationale toneel. Maar het zou vreemd zijn als Nederland de proxy van Amerika werd genoemd.’

Waarom juist de sjiieten?

Iran is de grote machthebber binnen dit bondgenootschap, deze groeperingen kijken logischerwijs voor steun naar Iran’, zegt Jafari. Bovendien is er in de meeste gevallen ook een religieuze verbondenheid tussen deze partijen. Kata’ib Hezbollah, de Houthi’s en Hezbollah zijn sjiitische groeperingen. De religieuze staat van Iran is gebaseerd op het fenomeen welayat-i faqih: een concept geïntroduceerd door Ayatollah Khomeini, dat erop neerkomt dat er binnen de sjiitische gemeenschap een opperste leider moet zijn die het politieke en religieuze gezag in handen heeft. In theorie zou deze leider ook buiten landsgrenzen zijn gezag kennen.

‘Kata’ib Hezbollah laat zich niet makkelijk sturen door Iran’

‘Maar in de praktijk speelt dit helemaal niet’, zegt Jafari. De Iraakse sjiitische leider Ali al-Sistani heeft zich hier zelfs tegen uitgesproken. ‘Sjiieten in Irak vinden de vermenging van religie en politiek een probleem’, legt Jafari uit. Ook Kata’ib Hezbollah laat zich niet makkelijk sturen door Iran, legt Aarts uit. ‘De groepering wil meer bewegingsvrijheid en handelt regelmatig in strijd met de belangen van Iran.’ Volgens Jafari heeft Iran alle zeilen moeten bijzetten om ze te overtuigen de Amerikaanse bases niet langer aan te vallen. 

Hezbollah in Libanon is waarschijnlijk nog het meest beïnvloed door het dogma van de Iraanse religieuze leiders, zegt Aarts. ‘Iran beschouwt Hezbollah dan ook als troefkaart. Een sterk, tot de tanden bewapend Hezbollah is voor Teheran een belangrijk instrument ter afschrikking van mogelijke Israëlische agressie tegen Iran zelf.’ Maar ook hier zie je dat Hezbollah een eigen koers vaart. Libanon heeft te kampen met een zware economische crisis en Hezbollah is naast een verzetspartij ook een politieke partij, onderdeel van de huidige regering. In de woorden van Hassan Nasrallah, de leider van Hezbollah, is het nu vooral tijd om Libanon op de eerste plaats te zetten.

‘Eigenlijk is de soft power van Iran beperkt’

Soft power van Iran is beperkt

‘Het idee van de opperste leider wordt door de meeste sjiieten lokaal toegepast’, zegt Jafari. Bovendien heeft Iran de zaakjes zelf ook niet op orde, beargumenteert hij. Vooral in de laatste paar jaar is het protest tegen de invloed van de religieuze elite gegroeid in Iran en dit heeft veel internationale aandacht gekregen. Dit heeft de religieuze reputatie van Iran geen goed gedaan. ‘Eigenlijk is de soft power van Iran beperkt, of veel minder dan het had kunnen zijn.  Het land mag dan machtig zijn en in staat zijn steun te leveren aan kleinere partijen, maar de invloed die het heeft op de opvattingen van andere sjiieten is niet heel erg groot.’

Is het dan toeval dat het juist sjiitische groeperingen zijn die onderdeel uitmaken van het ‘as van het verzet’ en op dit moment de meeste weerstand bieden tegen Israël in de oorlog met Gaza? Nee, maar de reden hiervoor is pragmatisch van aard, zegt Aarts. ‘Sinds 1979 (het jaar van de Iraanse Revolutie tegen de sjah, red) heeft Iran zich de rol aangemeten van hoeder van het islamitische Zuiden in het verzet tegen het dominante Westen. Iran kan daarbij vissen uit een sjiitische vijver en doet dit ook, maar zonder dit te reduceren tot een sektarische kwestie. Het is vooral het anti-westerse sentiment dat ze met elkaar verbindt. Er zijn mensen die zeggen dat Iran als sjiitische grootmacht de rest van de regio wil overnemen. Dit klinkt wellicht als een krachtig narratief, maar is in de praktijk pure fantasie.’