Terwijl de wereld vandaag stilstaat bij Internationale Vrouwendag, vrezen activisten voor de positie van vrouwen in Turkije. Zij zien een grote invloed van president Erdogan en zijn AKP, die al twee decennia de macht in handen hebben. ‘Het maatschappelijke klimaat wordt steeds meer anti-vrouw.’

Begin dit jaar ontstond er binnen en buiten Turkije ophef over een controversieel ‘trouw-je-verkrachter’-wetsvoorstel dat in het Turkse parlement werd behandeld. Via dit voorstel kunnen Turkse mannen hun straf ontlopen nadat ze een minderjarige vrouw seksueel hebben misbruikt. Mannen moeten er dan wel voor zorgen dat ze trouwen met het meisje. Ook moet het leeftijdsverschil tussen beiden minder dan tien jaar zijn.

Sommige landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, zoals Saudi-Arabië en Algerije, kennen al soortgelijke wetgeving. Het doel van dit soort wetten is het beschermen van de familie-eer. In Libanon, Jordanië en Tunesië zijn dit soort wetten de laatste jaren juist afgeschaft, net als Turkije zelf in 2005 nog deed.

In 2016 bewandelde Turkije echter het omgekeerde pad door opnieuw een ‘trouw-je-verkrachter-wet’ voor te stellen. Na luide protesten – onder andere van de pro-Koerdische HDP – werd dit wetsvoorstel weer ingetrokken. Ook nu, in 2020, is de stemming over de ‘trouw-je-verkrachter-wet’ uitgesteld.

Dit komt door de oorlog in Syrië en het nieuwe hoofdstuk in de vluchtelingencrisis, vertelt een woordvoerder van Amnesty Turkije. Ze weet niet of en zo ja wanneer het voorstel alsnog aan het parlement wordt voorgelegd. Ook moet Amnesty zich nog beraden over wat in dat geval haar respons zal zijn. ‘Het is wel een ontwikkeling waarover we ons zorgen maken’, benadrukt ze.

Volgens de Koerdisch-Nederlandse activiste Kesire Demirtas* heeft de ‘trouw-je-verkrachter-wet’ alles te maken met de geschiedenis van eercultuur in Turkije. ‘De eercultuur is ontstaan in tribale samenlevingen, waar geen wetten en regels waren. Het draaide om de eer. En als vrouwen zich zouden ‘misdragen’, dan was de eer ‘geschonden’ en betekende dit dat de vrouw moest worden gestraft – en in het uiterste geval gedood.’

De Turkse samenleving is in de twintigste eeuw veel moderner geworden, met wetten en regels die vrouwen zouden moeten beschermen. ‘Maar onder Erdogan is de eercultuur teruggekeerd, omdat die wetten en regels niet worden gehandhaafd’, legt Demirtas uit. ‘En de ‘trouw-je-verkrachter-wet’ die de eercultuur legitimeert wordt nu voor een tweede keer aan het parlement voorgelegd.’

Ook als dit wetsvoorstel opnieuw bakzeil haalt wordt het ‘patriarchaat’ volgens Demirtas versterkt. ‘Hiermee geeft de AKP aan patriarchale mannen een signaal af. Ze voelen zich ondersteund door de regering. Ze voelen zich machtiger dan vrouwen, ze durven meer. Het maatschappelijke klimaat wordt zo meer anti-vrouw.’

‘Patriarchale mannen voelen zich ondersteund door de regering’

Waar Demirtas en andere vrouwenrechtenactivisten zich het meeste zorgen over maken is femicide: de moord op vrouwen door mannen. De Turkse mensenrechtenorganisatie Anit Sayac ontwaart een verontrustende stijgende lijn. Waar in 2008 66 Turkse vrouwen werden vermoord, steeg dit naar 293 in 2014 en in 2019 naar 411 vermoordde vrouwen. Daarmee vormt vorig jaar het voorlopige dieptepunt. Volgens Demirtas is deze stijgende lijn onmiskenbaar het gevolg van het aan de macht komen van Erdogan en zijn AKP.

‘Aanvankelijk was Erdogan subtiel, maar nu versterkt hij openlijk het patriarchale systeem. Vrouwen die geen kinderen krijgen zijn volgens hem niet ‘compleet’. Het is goed dat vrouwen met een hoofddoek nu naar de universiteit kunnen. Dat kon niet toen de links-seculiere CHP nog aan de macht was. Maar wat heb je aan een universitaire graad als je door je man kort wordt mishandeld? Mannen die hun vrouw mishandelen of vermoorden worden niet of nauwelijks gestraft.’

Ook Varduhi Balyan, een Armeense journaliste in Turkije, maakt zich grote zorgen over femicide. Balyan schrijft voor de Armeens-Turkse krant Agos en vrouwenrechten zijn haar specialiteit. Dat er in Turkije zoveel vrouwen worden vermoord komt volgens Balyan door de cultuur.

‘Als er een vrouw vermoord wordt in Turkije, dan richten de mainstream media steevast partij hun pijlen op het slachtoffer. Haar rok was tekort. Ze was niet gehoorzaam. Hierdoor, en omdat hun moordenaars niet gestraft worden of hele lage straffen krijgen, is er een klimaat van straffeloosheid ontstaan.’

Vrouwen in de gevangenis

Ook huiselijk geweld tegen vrouwen wordt door het Erdogan-regime niet actief bestreden. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is 38 procent van de Turkse vrouwen in hun leven slachtoffer van huiselijk geweld door hun partner. In Europa ligt dit cijfer op 25 procent. In 2011 ratificeerde het land de Istanbul Convention, een internationale afspraak die als doel heeft om geweld tegen vrouwen te stoppen. Maar president Recep Tayyip Erdogan heeft gezegd dat de maatregelen niet bindend zijn.

Volgens journaliste Balyan zijn niet alleen conservatieve moslims tegen de Istanbul Convention, maar ook veel seculiere Turken en leden van minderheidsgroepen. ‘Dat vrouwenrechten niet worden gerespecteerd komt niet door de islam, maar heeft te maken met de patriarchale cultuur. Het probleem is veel breder.’

Geweld tegen vrouwen beperkt zich niet tot moord en fysiek geweld, legt de journaliste uit. ‘Dat vrouwen in hun ontwikkeling worden beperkt, door hun sociale omgeving kort worden gehouden, is ook een vorm van geweld.’

‘De Turkse staat heeft niets met vrouwenrechten’

Net als Demirtas vindt de Turks-Nederlandse vrouwenactiviste Selma Ablak dat de staat van de vrouwenrechten in Turkije verslechterd is onder Erdogan. Ablak zet zich als voorzitter van Platform ZijN in voor de rechten van met name migrantenvrouwen. En dat terwijl het begin van Erdogans regeerperiode, die in 2002 inging, nog zo veelbelovend leek voor de positie van de Turkse vrouw.

‘Denk aan betaald verlof, goedkopere kinderopvang en een uitkering van vrouwen met zorgtaken. Ook werden er verschillende projecten gestart om vrouwen meer te beschermen. Maar nu is daar weinig meer van over. Ook is er een enorme toename in schendingen van vrouwenrechten. Eerwraak, kindhuwelijken, minderjarige meisjes van soms dertien die zwanger raken.’

Ablak vertelt dat er daarnaast zo’n 18.000 vrouwen vastzitten in Turkse gevangenissen. Dit komt doordat ze volgens de staat aanhangers zijn van de Turkse geestelijke Fethullah Gülen, die door Erdogan wordt beschouwd als brein achter de mislukte coup van 2016. Sommigen van die duizenden vrouwen zijn zelfs hoogzwanger, zegt Ablak.

‘Hoogzwangere vrouwen mogen volgens de Turkse wet niet in de gevangenis opgesloten zitten, maar ze zitten er wel. Dan worden vrouwen als ze moeten bevallen naar het ziekenhuis begeleid, om vervolgens na de bevalling met het kind weer terug te keren naar de cel.’

Volgens Ablak, die zelf ook sympathiseert met de Hizmetbeweging van Gülen, wordt het lot van deze vrouwen door vrouwenrechtenorganisaties genegeerd. ‘Ik begrijp dat echt niet. Je hoeft het niet met de Hizmetbeweging eens te zijn om te vinden dat de mensenrechten van deze vrouwen vreselijk worden geschonden.’

De in Istanbul woonachtige Koerdische activiste Evin Jiyan Kisanak, die zich inzet voor het lot van vrouwelijke politieke gevangenen in Turkije, sluit zich aan bij de woorden van Ablak. ‘Natuurlijk gaan ook die vrouwen mij aan het hart.’ Kisanaks eigen moeder, HDP-politica Gültan Kisanak, zit nu meer dan drie jaar in de gevangenis. Ze was van 2014 tot haar arrestatie in oktober 2016 burgemeester van Diyarbakir, een grote Koerdische stad in het zuidoosten van Turkije.

Gültan Kisanak en veel andere vrouwelijke HDP-leden zijn door de Turkse staat opgepakt. Dit komt omdat ze banden zouden hebben met de Koerdische PKK, die in Turkije en in de EU op de terreurlijst staat. Volgens Evin Jiyan Kisanak is haar moeder gearresteerd omdat ze Koerdisch is, maar ook omdat ze zich altijd inzette voor vrouwenrechten.

‘De Turkse staat heeft daar niets mee. Organisaties die door Koerdische vrouwen zijn opgezet om het lot van vrouwen in het oosten van Turkije te verbeteren zijn op last van de overheid gesloten.’

Hoewel Evin Jiyan Kisanak trots is op het feit dat ze de dochter is van een prominente HDP-politica, loopt ze hier in haar woonplaats Istanbul niet mee te koop. ‘Het was voor mij heel moeilijk om een kamer te huren. Zodra mensen wisten wie mijn moeder was sloegen ze – figuurlijk dan – de deur voor mijn neus dicht. Ook kon ik geen bijbaantje vinden vanwege mijn achternaam. Op dit moment houd ik gewoon een beetje voor mij wie ik ben. Dat is veel makkelijker.’

*Gefingeerde naam. Echte naam bij de redactie bekend.