Wereldwijd zijn er zo’n twee miljard moslims, waarvan een miljoen in Nederland wonen. Dit zijn de interessantste artikelen over de islam die de Kanttekening de afgelopen tijd heeft gepubliceerd.

In Nederland wonen ongeveer een miljoen moslims. De Nederlandse overheid wil graag een Nederlandse imamopleiding, die in 2025 moet starten. Eerdere pogingen om zo’n opleiding op te zetten zijn tot nu toe echter mislukt. Desalniettemin is onderzoeker Roemer van Oordt voorzichtig optimistisch deze keer.

Veel moslims in Nederland zijn Turks, Marokkaans, Somalisch of Syrisch, maar er is ook een groeiende groep witte Nederlanders. Met Shakira van Oostveen voerde Kanttekening-redacteur Mariska Jansen een boeiend gesprek. ‘Ik maak mij als moslim druk om klimaatverandering’, vertelde ze. ‘Er zijn zoveel Koranteksten en hadith waarin letterlijk staat dat hoe wij nu leven niet oké is. Veel moslims zijn zich niet bewust hoe schadelijk onze manier van leven is: het consumeren, de verspilling. Terwijl het er gewoon klip en klaar staat.’

‘Wat als jouw groei juist buiten die kaders verloopt? Is dat dan slecht?’

Wie ook op een moderne manier met de islam bezig is is Sanae Orchi. De oud-journalist doceert Afrikaanse yoga en vindt dit niet problematisch, ook al heeft yoga (mede) een hindoeïstische oorsprong. ‘Ik houd mij niet bezig met halal en haram, regels en verboden. Islam is spiritualiteit, net als het christendom en jodendom’, zegt ze tegen journalist Shawintala Banwari. ‘In religies is spiritualiteit georganiseerd. Er zijn bepaalde kaders bedacht waarbinnen spirituele groei het beste kan plaatsvinden. Maar wat als jouw groei juist buiten die kaders verloopt? Is dat dan slecht? Dat denk ik niet.’

Je kunt ook de Koran op een moderne manier uitleggen, vindt Ahmet Kuruca. Kanttekening-journalist Tayfun Balcik sprak met de Turks-Amerikaanse theoloog, die op zijn veel bekeken YouTube-kanaal de Koran uitlegt, en betoogt dat ‘antisemitische’ verzen hierin in feite helemaal niet anti-joods zijn. Deze verzen worden uit hun context gehaald, stelt hij. De Koran staat volgens hem een genuanceerde houding tegenover joden en christenen voor. De Koran waarschuwt alleen voor joden en christenen die zich openlijk vijandig opstellen tegenover moslims.

Fundamentalistische moslims claimen theologisch gezien orthodox te zijn, maar hun denkbeelden zijn sterk beïnvloed door het marxisme-leninisme, zegt filosoof Michiel Leezenberg. Als voorbeeld noemt hij de Egyptische ideoloog Said Qutb (1906-1966), de godfather van het moderne moslimfundamtalisme. ‘Qutb zegt dat hij naar de zuivere oorspronkelijke islam terug wil, maar is erg beïnvloed door het marxisme-leninisme. Revolutionair politiek geweld neemt een belangrijke plek in in zijn doctrine. Dat is nieuw en is volledig afwezig bij de klassieke islamitische auteurs. Politiek geweld was er altijd. Maar het werd nooit gerechtvaardigd op theologische of juridische gronden. Heerschappij rechtvaardigt zichzelf, was het oude idee. De islamitische vorst was een strenge vader, die zijn vechtende kinderen uit elkaar probeerde te houden. Bij klassieke islamitische auteurs gaat het erom maatschappelijke conflicten te voorkomen. Er is grote angst voor fitna – verdeeldheid. Liever zestig jaar tirannie dan een dag zonder heerser, stelde Ibn Taymiyyah nog.’

De belangrijkste theologische scheiding in de islam is die tussen soennieten en sjiieten. De overgrote meerderheid is soennitisch. ‘De splitsing tussen soennieten (afgeleid van het Arabische woord ‘soenna’, dat ‘traditie’ of ‘manier van doen’ van de profeet Mohammed betekent) en sjiieten (letterlijk: volgelingen van Ali, de schoonzoon en neef van de profeet) is bijna even oud als de islam zelf’, legt Tayfun Balcik uit in een groot achtergrondverhaal over de sjiitische islam.

‘De splitsing ontstond na Mohammeds dood, in het jaar 632. Ali’s volgelingen, de latere sjiieten, vonden dat hij de nieuwe kalief moest worden. Zo bleef de opvolging binnen de familie van de profeet. Maar de meeste moslims, de latere soennieten, vonden dat de bekwaamste onder de volgelingen de leiding toebehoorde: Abu Bakr, vriend en schoonvader van Mohammed.’ Wereldwijd zijn er spanningen tussen beide stromingen. Dat is ook zo in Nederland. Rechtzinnige soennieten beschouwen de sjiitische islam als een gevaarlijke sekte.

Zuilen en relieken

Voor moslims zijn de ‘vijf zuilen’ belangrijk, vijf religieuze plichten waar je je als gelovige aan moet houden. Dit zijn de geloofsbelijdenis – Er is geen God dan Allah en Mohammed is de boodschapper– het gebed, het geven van aalmoezen, het vieren van de heilige vastenmaand ramadan en de bedevaart naar Mekka en Medina. 

‘Wel kennen ze vaak nog de zwarte kubus in Mekka, de ka’aba’

Over de hadj (grote bedevaart) en de umrah (de kleine bedevaart, geen zuil) maakte schrijver en documentairemaker Karim Amghar vorig jaar de NTR-serie Naar Mekka. ‘Nederlanders weten maar weinig van de hadj en het Offerfeest’, vertelde hij aan de Kanttekening. ‘Wel kennen ze vaak nog de zwarte kubus in Mekka, de ka’aba. Met ons programma willen we kijkers vertellen hoe het is om die reis te maken, de spirituele kant.’

Mensen die Mekka willen ervaren kunnen ook naar het Islam Experience Museum in Rotterdam-Zuid. ‘Het primaire doel van dit museum is om misconcepties over de islam weg te nemen’, vertelde oprichter en voormalig PVV-Kamerlid Joram van Klaveren aan de Kanttekening. ‘Daarnaast willen we meer empathie creëren voor elkaar.’

Een andere bijzondere plaats voor moslims is het Topkapipaleis in Istanbul, waar allemaal relikwieën uit de tijd van de profeet liggen. De Ottomaanse sultans hadden deze voorwerpen gestolen uit Mekka. Achteraf gezien is dit maar goed ook, omdat de puriteinse Saoedische machthebbers tegen het vereren van objecten zijn en om die reden historisch Mekka onherkenbaar hebben veranderd. Oud-diplomaat en freelance journalist Robbert van Lanschot (1949) schreef over deze heilige islamitische relieken het boek De tand van de Profeet, waarover journalist Jesse Voorn hem aan de tand voelde.

Islamofobie

Wereldwijd ligt de islam onder vuur. Tegenstanders van de islam brengen de religie in verband met terrorisme en voeren een kruistocht tegen de hoofddoek. De Kanttekening biedt hiertegen een inclusief weerwoord. Zo onderzoekt Mariska Jansen waarom zoveel witte mensen weerstand voelen tegen de hoofddoek en beschrijft redacteur Ewoud Butter hoe de aanpak van moslimdiscriminatie in Nederland jarenlang bemoeilijkt werd door institutioneel wantrouwen. Beeldvorming speelt hierbij een cruciale rol, aldus Butter.

‘Moslims worden, bijvoorbeeld in veel media, door sommige politici of overheidsfunctionarissen, nog te vaak gestigmatiseerd, neergezet als ‘de ander’, ‘een vijfde colonne’, als een veiligheidsrisico of als een bedreiging voor westerse waarden: voor ‘onze manier van leven’ of voor de emancipatie van vrouwen en lhbtiq+. Het leidt ertoe dat moslims, bijvoorbeeld op de werkvloer, op school, in de publieke ruimte of in de zorg, vaak te maken krijgen met vormen van uitsluiting en wantrouwen, soms in geïnstitutionaliseerde vorm. Dit (institutionele) wantrouwen onderscheidt moslimdiscriminatie wezenlijk van veel andere vormen van discriminatie en maakt een specifieke aanpak en specifieke interventies noodzakelijk, waarbij de overheid en overheidsinstellingen om te beginnen kritisch moeten reflecteren op het eigen handelen.’

‘Dit wantrouwen onderscheidt moslimdiscriminatie wezenlijk van veel andere vormen van discriminatie’

Twee bekende criticasters van de islam zijn evolutiebioloog Richard Dawkins en rechtsfilosoof Paul Cliteur. Zij waarschuwen tegen het begrip ‘islamofobie’, letterlijk angst voor de islam, dat volgens hen de vrijheid van meningsuiting bedreigt. Het begrip zou namelijk geen duidelijk onderscheid maken tussen kritiek op de islam enerzijds en haat tegen de islam anderzijds.

In een interview met redacteur Ewout Klei definieert onderzoeker Ineke van der Valk islamofobie als volgt: ‘Islamofobie is een historisch-maatschappelijk gegroeide ideologie die met behulp van beelden, symbolen, teksten, feiten, interpretaties en gedragingen systematisch en consistent een negatieve betekenis geeft aan de islam en/of aan moslims.’ Het gaat dus niet alleen om angst of haat, maar het heeft ook te maken met het bewust verdacht maken van groepen, door in te spelen op vaak vage angstgevoelens onder burgers, aldus Van der Valk. 

Tegelijkertijd vindt de onderzoeker wel dat er ruimte moet blijven voor godsdienstkritiek. Misbruik van de term islamofobie ‘om iedere vorm van godsdienstkritiek onmogelijk te maken en in een kwaad daglicht te stellen dient dan ook krachtig weersproken te worden’, zegt ze. ‘Dit geldt ook voor kritiek op interpretaties van het islamitisch geloof die haaks staan op gelijkwaardige posities van vrouwen en homoseksuelen. Deze interpretaties legitimeren met verwijzing naar islamofobie om de kritiek te pareren, is geen zorgvuldig gebruik van de term. Dat geldt ook voor politiek misbruik waarbij het totale Westen vanuit een monolithische en reductionistische benadering wordt afgeschilderd als islamofoob.’

Eind vorig jaar verscheen bij uitgeverij Pluim het boek 2004: de toekomst van de islam in Nederland van professor Maurits Berger. Hij betoogt daarin dat witte Nederlanders op moslims nog steeds op dezelfde islamofobe manier op de islam reageren als twintig jaar geleden. Het lijkt erop alsof het nog steeds 2004 is, het jaar van de moord op Theo van Gogh, en moslims ten onrechte met fanatisme en fundamentalisme werden geassocieerd. Het is daarom hoog tijd om de islam als een gewone godsdienst te beschouwen, zegt Berger in gesprek met Mariska Jansen.