Terwijl oudere Marokkaanse vrouwen zich schamen voor Amazigh tatoeages, laten jonge vrouwen ze juist zetten. Wat is het verhaal achter de traditionele lichaamsversiering?

Het is gissen waar de dalende populariteit van deze traditionele tatoeages sinds de jaren zeventig en tachtig vandaan kwam. Was het een gevolg van de toenemende invloed van de islam, die tatoeëren verbiedt? Of waren ze simpelweg uit de mode geraakt?

In 2007 schreef Asis Aynan in zijn boek Veldslag en andere herinneringen over zijn moeder: ‘Ze roept tegenwoordig dat ze haar tiggaz [Amazigh tatoeages] moet laten verwijderen. Vroeger had ik dit niet erg gevonden, (…) maar inmiddels verzet ik mij hiertegen. Ze wil de tatoeages laten verwijderen omdat ze niet meer passen bij haar religieuze overtuiging.’

De moeder van Asis Aynan behoort net als veel andere Marokkaanse Nederlanders tot de Imazighen, een volk uit het Rifgebergte in Marokko. En net als veel generatiegenoten worstelt ze met de traditionele tatoeages op haar lichaam.

Dat gold ook voor de grootmoeder van Manal Aziz. Ze behoorde tot de Ishelhiyen uit het Atlasgebergte. Dit volk kent eveneens een traditie van tatoeages zetten. ‘Het liefst had ze de tatoeages weg laten halen, want die waren haram volgens haar’, vertelt Aziz, oprichter van een welzijnsproject voor jongeren in Marokko.

‘Ik ben het daar niet mee eens. Ik vind ze absoluut niet haram. Voor mij zit er een grote scheiding tussen cultuur en religie. Ik maak onderscheid tussen de dingen die daadwerkelijk schadelijk kunnen zijn voor mij en anderen, en dingen die dat niet per se zijn. En dat doe ik in de context van het heden en niet van het verleden.’

Een paar jaar geleden heeft Aziz Amazigh tatoeages laten zetten. De versieringen zelf zijn voor Aziz niet het belangrijkste. ‘Het gaat mij meer om het proces van het zetten. Mijn tatoeages zijn allebei gezet door Izgar, een vriend en activist die zich sterk maakt voor het behoud van de Amazigh cultuur. Mijn eerste tattoo heb ik genomen tijdens een festival in Marrakesh. Daar gaf hij een workshop over Amazigh tatoeages, en over de traditie en cultuur die daarbij horen. In die setting heb ik de tatoeage laten zetten. Voor mij ging het veel meer om dat moment en veel minder om het hebben van de tatoeage.’ Dat is volgens Aziz ook in lijn met de traditie. ‘Want het gaat veel meer om het proces eromheen: het sociale aspect, de gemeenschap en hechting.’

Antropoloog Malika Ouacha, deskundige op het gebied van de Amazigh cultuur, vertelt dat de tatoeages traditioneel over het hele lichaam van de vrouw worden gezet. ‘Je kunt er net als op stof patronen op aanbrengen. Er zit niks spiritueels achter of zo. Het was gewoon een bezigheid. Ik heb vrouwen tijdens mijn veldwerk gesproken die bijvoorbeeld juist op hun armen en handen patronen aanbrachten, omdat ze tapijt aan het weven waren. De tatoeages dienden als geheugensteuntje.’

‘Ze wil de tatoeages verwijderen omdat ze niet meer passen bij haar religieuze overtuiging’

Wat vindt Ouacha van het verdwijnen van Amazigh tatoeages in recente tijden? Volgens haar is dit een normale ontwikkeling, want culturen en tradities ontstaan en verdwijnen weer. ‘In Noord-Afrika is dat onder andere het gevolg geweest van migratie, maar ook van islamisering. Wat je ziet, is dat vroeger – en dan heb ik het over vóór de arabisering van dit gebied, die rond de elfde eeuw begon – de islam wel leidend was, maar niet zozeer werd opgelegd door geestelijken. Dat gebeurde pas vanaf de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Dorpsvrouwen die tatoeages lieten zetten, kregen van geestelijken te horen dat dit volgens de islam niet mocht. De volgende generatie deed het daarom niet meer. Maar nu zie je dat vrouwen wel weer tatoeages zetten.’

Wat vindt Ouacha van Marokkaanse-Nederlanders die het erg vinden dat de tatoeages aan het verdwijnen zijn? ‘Natuurlijk heb ik emotioneel wel verbinding met de tatoeages, maar als antropoloog moet je afstand kunnen nemen van je emoties’, reageert Ouacha. ‘Dat maakt dat ik kan zeggen dat het niet erg is dat deze tatoeages verdwijnen. Dingen veranderen nu eenmaal. Zoals de mensen zelf in de dorpen zeggen: ‘Ach boeien! Wij willen gewoon dat we beter ons land kunnen bewerken, we willen betere faciliteiten en onderwijs.’ Zij hebben hele andere zorgen dan tatoeages die verdwijnen. Wij hebben er hier een nostalgisch gevoel en beeld bij, wat heel logisch is, omdat dat hoort bij het gedrag van mensen die in diaspora leven.’

Ouacha geeft in haar lezingen aan dat de Amazigh tatoeages helemaal niks betekenen. Maar er zijn ook tegengeluiden. Tatoeages zouden wel diverse betekenissen hebben, zeggen critici, van streeksymbolen tot symbolen ter bescherming.

Ouacha ziet dat toch anders. ‘Ik volg mijn empirische data’, legt ze uit. ‘Mijn bevindingen kunnen altijd weerlegd worden. Maar ik heb tot nu toe geen mensen gesproken die aangaven dat een bepaalde tatoeage staat voor de zon, maan, of het vrouwelijke of mannelijke.’ Oucha heeft haar onderzoek naar vrouwenculturen gedaan onder de Zuid-Marokkaanse Amazigh gemeenschappen. Ze houdt de mogelijkheid open dat groepen Imazighen op andere plekken in Marokko, bijvoorbeeld in het noorden, wel betekenissen aan de tatoeages koppelen.

Vanuit wetenschappelijk oogpunt is de aanname populair dat de betekenis van de tatoeages door de jaren heen verloren is gegaan. Ouacha kan die verklaring echter niet onderbouwen. ‘Dat is voor mij ook de schoonheid van antropologie: dat er niet één antwoord is. Het is heel belangrijk om daaraan vast te houden, omdat je zo de nuance alle ruimte geeft. Zeker bij een onderwerp dat zo persoonlijk kan zijn.’

Achttien jaar na Veldslag en andere herinneringen vraag ik schrijver Asis Aynan naar de tatoeages van zijn moeder. ‘Mijn moeder heeft haar tiggaz nog’, antwoordt hij. ‘Ze wil ze ook niet weghalen. Voor haar is de tatoeage weghalen hetzelfde als haar hoofdbedekking afdoen.’

Aynan zou het betreuren als Amazigh tatoeages verdwijnen als culturele uiting, en als vrouwen besluiten hun tatoeages te laten verwijderen in een kliniek. ‘Ik stel mij die ruimte voor als een nietszeggende, klinische plek, waar moderne technologie een duizenden jaren oude traditie wegbrandt. De reden dat ze de gezichtskunst weghalen is voor mij nog meer tegenstrijdig. Die tatoeages worden weggehaald omdat een religieus persoon hen dit min of meer opdraagt. Die persoon dringt zijn cultuur op, om de cultuur van iemand anders te laten verdwijnen.’ Aynan zelf heeft al jaren tatoeages. ‘Mijn kinderen zal ik het verhaal over de tiggaz vertellen. Ik hoop dat ze op een dag dezelfde tatoeages zetten.’