Lang voor de introductie van de islam geloofden Turkse volkeren in göktengri (hemelgod), een religie die we tegenwoordig het tengriisme noemen. Dit geloof heeft diepe sporen achtergelaten in de Turkse taal, cultuur en religie. 

Het tengriisme was het traditionele geloof van de Turkstalige Hunnen en de Göktürken, maar ook van verschillende andere Euraziatische volkeren, zoals het volk in het Mongoolse Rijk (1206-1368) van Djengis Khan. Het tengriisme heeft wereldwijd nog ongeveer een half miljoen volgelingen. Ook vandaag de dag kent het prominente pleitbezorgers, zoals de president van Kazachstan Nursultan Nazarbayev en de voormalige president van Kirgizië Askar Akayev. Zij beschouwen het als de nationale en natuurlijke religie van de Turkse volkeren. Hoewel de grootste religie van Turkije nu de islam is, zijn de uitgangspunten van het tengriisme nog steeds voelbaar in de Turkse samenleving en cultuur.

‘De Turkse islam is onlosmakelijk verbonden met het tengriisme’, zegt turkoloog Armand Sag (Instituut voor Turkse Studies) tegen deze krant. ‘Zo vertonen de oude geloofsrituelen veel overeenkomsten met die van hedendaagse alevieten. Zo is er bijvoorbeeld de traditie Nevruz, over vuur springen tijdens het nieuwjaars- en voorjaarsfeest. Ook de muziek, de gelijkheid tussen man en vrouw, alcohol en specifieke dansen waarin dieren worden uitgebeeld zijn elementen van het tengriisme die bekend zijn onder alevieten. Andere overeenkomsten zijn respect voor de natuur, gastvrijheid, religieuze tolerantie, de eeuwigdurende zoektocht om een ‘volmaakt persoon’ te worden, het geloof dat God overal en alles is en de liefde voor alle schepselen omwille van de schepper.’

Ook het Turks-soennisme heeft elementen van het tengriisme, zoals de kleur van de hoofddoeken. Bij pre-islamitische rituelen droegen vrouwen bepaalde kleuren om aan te tonen dat ze vrijgezel, getrouwd, gescheiden of weduwe waren. Dat is nu overgegaan naar de kleur van de hoofddoek, echter zonder dat de meeste vrouwen zich daar bewust van zijn. Tegenwoordig dragen Turkse vrouwen alle kleuren hoofddoeken, in tegenstellong tot bijvoorbeeld Marokkaanse vrouwen, die geen kleurige, maar vaak alleen zwarte, bruine of donkergrijze hoofddoeken dragen.

De Turkse islam is volgens Sag dankzij het tengriisme meer begaan met de natuur en liberaler dan in de andere delen van de wereld. ‘De Turkse versie van de hanafitische leerschool en het tengriisme hebben beide veel aandacht voor het individu en de natuur. Ik denk dat de Gezi-protesten in Turkije daar ook indirect een gevolg van zijn geweest. De waarden van de Gezi-demonstranten zijn diep geworteld in de Turkse samenleving, dat kun je als een erfenis van het tengriisme beschouwen.’

In Mongolië is het tengriisme de voorloper van het boeddhisme. Boeddhisten bidden daar nog steeds tot munkh khukh tengri, wat letterlijk ‘de eeuwige blauwe hemel’ betekent. De hemel speelt een belangrijke rol in het tengriisme. Sag: ‘Elementen daarvan die je in de hedendaagse Turkse samenleving terugziet zijn de wassende maan en de ster op de Turkse nationale vlag. Ook op oude munten van de Göktürken staat een wassende maan en een ster. Dat symboliseert de hemelgod göktengri.’ Het Rijk der Göktürken (552-745) was één van de grootste wereldrijken uit de geschiedenis. Op het hoogtepunt strekte de invloedssfeer van het Turkse rijk zich uit van de Chinese Muur tot aan de Zwarte Zee in wat vandaag de dag Oekraïne heet.

Volgelingen van het tengriisme stonden bekend om hun tolerante houding ten opzichte van andere religies. Möngke Khan, de vierde kagan (opperste leider) van het Mongoolse Rijk, zei: ‘We geloven dat er slechts één God is door wie wij leven en sterven, voor wie we een oprecht hart hebben, maar zoals God ons verschillende vingers aan onze handen heeft gegeven, zo ook biedt hij verschillende manieren om hem te benaderen.’ (Account of the Mongols van Willem van Rubroeck, circa 1220-1293)

Tengriisme wordt gekenmerkt door het geloof in bovennatuurlijke krachten en de verering van de voorouders. Daarbij spelen sjamanisme en animisme een rol. Sjamanen maken contact met de geestenwereld door een hogere staat van bewustzijn te bereiken, veelal om op die manier door geesten veroorzaakte ziektes te genezen. Ze zijn gespecialiseerd in een trance waarin hun ziel wordt geacht het lichaam te verlaten en op te stijgen naar de hemel of af te dalen in de onderwereld, de weg naar boven of naar beneden kent zeven verdiepingen of meer.

Het woord tengri (tanri) wordt in de Turkse taal nog steeds gebruikt om naar God te verwijzen. Sag: ‘Een kleine groep Turken zegt het uit protest tegen het gebruik van Allah, terwijl een andere kleine groep juist een afkeer heeft van de term tanri en de voorkeur geeft aan Allah. In de praktijk worden beide woorden door verschillende religieuze groepen gebruikt.’

Enkele Turkse termen en uitspraken die te herleiden zijn naar het tengriisme:
• Symbool voor heldenpersonages: gök yeleli kurt (wolf met blauwe manen).
• Wanneer je je beschaamd voelt: yerin yedi kat altina girdim (ik ben naar de zevende verdieping onder de grond gezonken).
• Bir fincan kahvenin kirk yil hatiri vardir: een kopje koffie drinken – samen met een vriend of vrienden – zal veertig jaar niet vergeten worden.
• De maan wordt ay dede (grootvadermaan) genoemd. Ay dede is in het tengriisme de maangod die op de zesde verdieping in de hemel woont. In slaapliedjes en verhalen voor het slapen gaan worden verhalen over ay dede verteld. Ay dede, ay dede, senin evin nerede? (grootvadermaan, grootvadermaan, waar is je huis?) is een populair slaapliedje.
• Gök girsin kizil ciksin: laat het (zwaard) blauw (schoon) erin gaan en rood eruit komen. Dat komt neer op: steek jezelf met een zwaard als je je niet aan je belofte houdt.

Nog veel meer voorbeelden zijn te vinden in Türk mitolojisi, een tweedelig boek uit de jaren zeventig geschreven door de Turkse historicus Bahaeddin Ögel (1923-1989).

Voorbeelden van Turkse rituelen en gewoonten die te herleiden zijn naar het tengriisme:
• Water in de richting van vertrekkende reizigers gooien opdat ze snel weer terug zullen keren, zoals het gezegde ‘ga heen als water en kom terug als water’.
• Drie keer op hout kloppen om boze geesten weg te houden bij ongewenste situaties.
• Gesmolten lood in water gooien (kürsün dökme) om tegen het boze oog (nazar) te beschermen.
• Blauwe oog-amuletten dragen om jezelf te beschermen tegen nazar.
• De speciale wijze waarop een graf of mausoleum wordt klaargemaakt.
• Het aansteken van kaarsen in een mausoleum.
• Water aan het voeteneinde van het graf.
• Een rood strikje in het haar van vrouwen in het kraambed.
• Rijst of noten over de bruid gooien op bruiloften.
• Bidden met naar boven geheven open handen.
• Veertig dagen thuis blijven bij sterfte, trouwen en geboorte.
• Semah: ronddraaien op muziek om dichter bij God te komen.
• Een spiegel bij de bruid neerzetten op haar bruiloft.
• Lappen of vodden in een boom hangen en een wens doen.