Is het coronavirus een straf van God? Valt het coronavirus überhaupt binnen de wil van God? En kan het geloof troost bieden in deze moeilijke tijden? De Kantekening sprak over deze en andere vragen met drie bekende theologen: de orthodox-joodse rabbijn Lody van de Kamp (links), cultuurtheoloog Frank Bosman (midden, Tilburg University, Faculteit Katholieke Theologie) en imam Yassin Elforkani (rechts).

Is het coronavirus een straf van God? En waarom wel of niet?

Lody van de Kamp: ‘Een wijze collega van mij zei ooit: ‘Ik ken de boekhouding van de kruidenier niet, denk je dat ik boekhouding van de Allerhoogste wel ken?’ Het calvinisme denkt in termen van straf en beloning. Dat zit in een beetje in onze Nederlandse cultuur. Maar ik kijk er zelf niet zo naar. Dat doe ik niet zomaar, maar ik heb mijn visie gevormd dankzij mijn jarenlange studie van de Thora en de Talmoed. In loop van de wereldgeschiedenis zijn er veel situaties geweest die bedreigend waren voor mensen. Denk hierbij ook aan de Shoa. Alles wat er gebeurt, ten goede en ten kwade, moet leiden tot een persoonlijke zelfreflectie. Wat leer ik hier uit? Hoe ga ik hiermee om? Maar de conclusies die jij trekt zijn voor jouzelf, niet voor anderen. Zij moeten hun eigen lessen trekken.’

Frank Bosman: ‘Nee, ik denk niet dat het straf van God is. Waarom niet? Het flauwe antwoord hierop is: waarom wel? Die vraag zou ik wel aan Amerikaanse televisiedominees willen vragen, maar ik denk niet dat ik een intellectueel antwoord van ze terug zou krijgen. De achterliggende theologische vraag vind ik interessant. Hoe actief bemoeit God zich met onze realiteit? Houdt God precies bij hoe zondig wij zijn? Is hij een micromanager? Ik geloof niet in zo’n God, die een ambtenaar, een boekhouder, een pennenlikker is. Ik denk dat God op een zekere afstand is en onze wereld haar gang laat gaan. Sommige mensen geloven dat God in het lijden aanwezig is. Herman Finkers zou zeggen: ‘God heeft ook corona.’

Je kunt ook zeggen, en dat is voor gelovigen veel gezonder, dat rampen nu eenmaal horen bij het universum zoals wij dat kennen. Dat heeft niks met God te maken. Wel moeten we een onderscheid maken tussen natuurlijk en moreel kwaad. Natuurrampen, zoals aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en het coronavirus, zijn van een andere orde dan moord en doodslag. Ik geloof niet dat God op een knopje drukt om een aardbeving of het coronavirus te veroorzaken. Dat doen die mensen die geloven in een boekhoudersgod, de micromanager.’

Yassin Elforkani: ‘De opvatting dat corona de straf van God zou zijn heb ik vaak voorbij zien komen de laatste weken. Eerst zou het een straf van God voor de Chinezen zijn, omdat zij de islamitische Oeigoeren onderdrukken. Toen was het straf voor niet-moslims, omdat zij God op een verkeerde manier zouden dienen. Maar toen de Grote Moskee in Mekka werd gesloten, de grootste moskee ter wereld, werd het opeens stil. Je kunt moeilijke momenten en mooie momenten niet inkaderen in straffen en gunsten van God. Dat ligt ingewikkelder. Wel zorgen crisismomenten voor reflectie, dat je hierdoor de Koran beter leert te begrijpen.

In de Koran staat ‘Hij is de enige die zijn troepen kent. Elke troep is een reflectie voor de hele mensheid.’ Met ‘troep’ worden de lastige dingen bedoelt, die God naar de mensheid stuurt. En deze rampen zorgen ervoor dat bij onszelf te rade gaan. Als je zegt dat corona de straf van God is, dan worden mensen angstig en wanhopig. Die emoties zijn niet goed. Ik vind juist dat mensen warmte en inspiratie nodig hebben tijdens rampen. We moeten bovendien bedenken dat God ook tevreden is over heel veel mensen.’

‘Herman Finkers zou zeggen: ‘God heeft ook corona’’

Hoe gaat u als theoloog met gelovigen en predikers om die homoseksuelen, Joden, Chinezen, moslims of anderen als zondebok aanwijzen?

Yassin Elforkani: ‘Op het moment dat je anderen de schuld geeft van een ramp, dan moet je bij jezelf te rade gaan in hoeverre het geloof een impact op jou heeft. Alle Koranverzen roepen op tot reflectie bij jezelf. We hebben een populismeprobleem. Niet alleen in de politiek, maar ook in de theologie. Het is erg makkelijk om hard allemaal dingen te roepen. Maar Allah heeft het in de Koran over een reflectie, een teken voor de hele mensheid. We moeten allereerst kritisch naar onszelf kijken.’

Lody van de Kamp: ‘Wanneer ik zo’n mening hoor, dan ga ik er niet op in. Iedere religie heeft recht op haar dwazen. Ook de joden hebben hun dwazen, ook de christenen. Maar ik geloof ook in het zelfreinigend vermogen van de samenleving. Een tijdje geleden had je de Nashvilleverklaring, waarin orthodox-protestantse predikanten en andere leiders zich uitspraken tegen homoseksualiteit. Vanuit de samenleving is hier toen erg kritisch op gereageerd. Dat gold vroeger ook voor mensen die aids zagen als straf van God en homoseksuelen als schuldigen aanwezen. Door deze mening te geven plaatsten zij zichzelf buiten de samenleving. Toch vind ik dat niet iedere dwaze mening de aandacht verdient waar die om vraagt. Soms kun je dwaasheid beter negeren.’

Frank Bosman: ‘Nou ja, ik heb dan wel een sterke neiging om hierover een kritische opmerking te maken. Maar dat geldt alleen in de persoonlijke omgang. Als ik bijvoorbeeld naast iemand zit in de kroeg, die zegt dat God ons straft met het coronavirus, vanwege de homo’s. Maar als ik naar een YouTube-filmpje kijk met een Amerikaanse televisiedominee die dezelfde dingen zegt, dan kies ik er toch voor om dit te negeren. Ik ga die man niet opbellen ofzo om te zeggen dat hij ongelijk heeft. Dat heeft geen zin. En hierover een column schrijven ook niet, dan maak je dit soort roeptoeters alleen maar belangrijker van.’

 ‘Iedere religie heeft recht op haar dwazen’

Is het coronavirus Gods wil? En zo ja, is God een goede God? Hoe rijm je dit met elkaar? En zo nee, is God wel almachtig?

Frank Bosman: ‘Je stelt de klassieke theodicee-vraag: de vraag waarom een God – die almachtig en algoed is – toch het lijden toestaat. Je kunt antwoorden: ‘God kan het wel, maar wil het niet.’ Maar dan is God niet goed. Je kunt ook zeggen: ‘God wil het wel, maar kan het niet.’ Maar dan is God niet almachtig. Filosofisch gezien horen ‘almacht’ en ‘algoed’ bij de kwaliteiten van God. Schrap je één van die kwaliteiten, dan praat je niet meer over God, maar over iemand anders.

Uiteindelijk heb ik ook geen goed antwoord op de theodicee-vraag, het belangrijkste theologische vraagstuk volgens mij – hoewel ik er veel onderzoek naar heb gedaan, veel over heb gelezen en er ook over heb gepubliceerd. Het antwoord dat God met zijn schepselen lijdt, is uiteindelijk ook onbevredigd. Ik moet denken aan het gesprek tussen Tijs van den Brink met Herman Finkers in het EO-programma Adieu God?, waarbij Finkers precies het omgekeerde doet. Finkers vraagt niet aan God waarom kinderen zijn overleden aan kanker, maar hoe God zich voelt nu God kanker heeft gekregen. Dit is een paradoxale manier van denken. Wij lijden aan Gods lijden. Interessant, maar dit is niet het antwoord wat ik zoek.’

Lody van de Kamp: ‘Als je erkent dat God almachtig is, dan is wat er nu gebeurt op een of andere manier de wil van God. Maar we kunnen Gods handelen niet beoordelen, we hebben hier geen inzicht in. We weten niet wat God wil, maar ook niet wat wij eigenlijk willen van God. We moeten gewoon accepteren dat deze dingen gebeuren, dat God zo handelt. Dat geldt ook voor de Shoa. Er is geen verklaring. Maar ik zeg altijd: ‘Het is beter met vraagtekens te leven dan met dubieuze antwoorden.’ En de antwoorden die je bedenkt zijn antwoorden voor jezelf, ze zijn niet de waarheid. In het Geschrift Job krijgt Job ook geen antwoord van God, waarom hem dit kwaad overkomt. Job doet gewoon de dingen die van hem worden verwacht.’

Yassin Elforkani: ‘In de islam geloven wij dat alles komt van God. De goede en de slechte dingen. Je wordt als mens beproefd. Maar wij kijken als gelovigen niet alleen naar wat er op aarde gebeurt. We kijken naar het totale plaatje, ook naar de hemel. Wie in het leven erg beproefd wordt, die wordt later ook beloond. Mensen die overlijden bij een epidemie krijgen ook de status van martelaar. Je moet het islamitische concept van martelaarschap breed zien. Sowieso kijken we als gelovigen naar het brede plaatje. We willen liever een slecht leven hier en een goed leven in de hemel, dan een goed leven hier en een slecht leven straks. Dat is voor gelovigen heel logisch.’

‘Ik geloof niet dat God op een knopje drukt om het coronavirus te veroorzaken’

Biedt geloof troost voor u in deze tijden?

Yassin Elforkani: ‘Als je mens wil je graag de controle houden, de leiding nemen. Op moment dat je controle verliest, dan ontstaat onzekerheid, dan komt angst. Waar zit mijn houvast? Als je geen wetenschappelijke zekerheid hebt, geen economische zekerheid, waar kun je dan nog op bouwen? Gelovigen vinden hun zekerheid dan in het goddelijke: God beschermt. Overigens moeten we dit niet te groot maken. God vindt wetenschap uiteraard belangrijk en wil ook dat we een medicijn tegen corona gaan vinden, bijvoorbeeld.’

Frank Bosman: ‘Met het coronavirus worden christenen met de neus op de feiten gedrukt. Ze kunnen niet meer naar de kerk gaan. Maar de paasviering gaat dit jaar ook niet door, het belangrijkste christelijke feest van het jaar. Dit hakt er bij mij wel in en heb ik hier verdriet van, want dit is in ons nog nooit eerder overkomen. We hebben als ideaal een ongebroken werkelijkheid, maar de realiteit is dat we leven in een gebroken wereld. Waar de gebroken wereld van alledag op het ongebroken ideaal botst ontstaat er spanning, en geloof is het uithouden van die spanning, het helpt ons mensen om die spanning te overleven.

Geloven is dat we niet opgeven te hopen op een nieuwe wereld. Dat we werken aan die nieuwe wereld, bijvoorbeeld door ons in te zetten voor vrede tussen Israël en de Palestijnen, maar ook door een medicijn tegen corona te ontwikkelen. Maar uiteindelijk is het vechten tegen de bierkaai, want het wordt nooit perfect. Toch is dit – in theologisch opzicht – niet erg. In particuliere zin natuurlijk wel, je zult straks maar je vader of moeder verliezen. Niettemin ontslaat de notie dat het nooit perfect kan worden ons van de ondraaglijke psychische last, dat alles wat ons overkomt uiteindelijk ook onze eigen schuld is, dat we dit hadden kunnen voorkomen, bijvoorbeeld door geen vlees te eten. We kunnen de wereld niet beheersen. ‘Shit happens’, zei Forrest Gump dan ook terecht.’

Lody van de Kamp: ‘Er is altijd een zekerheid, namelijk dat er geen toevalligheid is. Er is een sturende hand. Wij geloven dat God de wereld bestuurt, tot in het kleinste detail. Alleen met onze vrije keuze om het goede of het kwade te doen, daar bemoeit God zich niet mee. Daar worden mensen later op aangesproken. Toch kun je niet altijd gemakkelijk zeggen dat een bepaalde keuze verkeerd is. Je kunt ervoor kiezen om te bidden, maar ik kan mij ook voorstellen dat mensen wanhopig worden als een bepaalde ramp zich ontvouwt. Dat is heel persoonlijk. Je moet elkaar proberen te steunen. En je moet begrijpen dat je geloof niet kan afdwingen. Je kan alleen elkaar inspireren.’

‘Mensen die overlijden bij een epidemie krijgen in de islam de status van martelaar’

Helpt bidden? Beschermt God u en andere mensen wel tegen het virus? Of is dit gewoon puur om mensen een vals gevoel van zekerheid te geven?

Frank Bosman: ‘Het ligt er natuurlijk aan van wat je van bidden verwacht. Veel mensen zien bidden als een sigarettenautomaat. Je gooit er een kwartje in, dan krijg je een sigaret. Mensen bidden heel hard, proberen God voor het blok te zetten, maar als God hun gebed uiteindelijk toch niet verhoort, dan ligt het aan jou. Dat is geen goede manier. Je moet het omdraaien. Bidden helpt om te beseffen dat jij er ook niks aan kunt doen, om dat je in een gebroken wereld leeft.

Veel niet-gelovige mensen geloven in een seculiere gebedsverhoormachine: de maakbaarheidsutopie. Socialisten, liberalen en andere vooruitgangsoptimisten geloven dat we de wereld perfect kunnen maken. Als we maar hard genoeg ons best doen, dan moet het ons lukken. Maar zo werkt het niet. Het coronavirus laat het failliet van deze maakbaarheidsutopie zien. De maakbaarheidsutopie houdt te weinig rekening met de gebrokenheid van deze wereld.’

Yassin Elforkani: ‘De kracht van het gebed, daar geloof ik zeker in. Maar bidden heeft ook een reflectie-element. Bidden we ook op de manier en zo vaak met God, toen we het goed hadden? Want je moet niet alleen God aanroepen als je het moeilijk hebt. Hierbij wil ik nog wel een belangrijke nuance maken: God luistert en helpt iedereen die tot hem bidt. Dat staat ook in de Koran: ‘God zegt, wist u wie degene is die de hulpbehoevende mens helpt? Dat is God.’ De Koran spreekt hier over hulpbehoevende mensen, niet over moslims. Hij luistert en helpt als iemand zegt ‘O God.’

Lody van de Kamp: ‘Voor Joden heeft bidden dezelfde functie als bij het christendom. Het gaat erom je verbintenis met God te verstevigen. Ik stimuleer mijn eigen geloofsleven, als ik God prijs in mijn gebed. Het is niet dat ik een gebed uit een gebedenboek oplees en dan achteroverleun, in de veronderstelling dat God dan precies doet wat ik wil. God is van een andere dimensie, je weet niet wat er gebeurt.’

‘Het coronavirus laat het failliet van de maakbaarheidsutopie zien’

Iemand wees mij op een artikel waarin wordt beweerd dat het coronavirus onze eigen schuld is, omdat ‘Moeder Natuur’ boos op ons is. Hoe zou je dit theologisch moeten duiden?

Frank Bosman: ‘Deze vraag wil ik graag beantwoorden. Als cultuurtheoloog moet ik meteen denken aan het boek Inferno van Dan Brown, waarin een gestoorde wetenschapper zegt dat wij mensen het virus zijn, waartegen Moeder Aarde strijdt met witte bloedlichaampjes. Het spreken in termen als ‘Moeder Aarde’ is religieus. Het is de antropomorfisering van niet-bestaande dingen: Moeder Aarde, Vrouwe Justitia, de Nederlandse Leeuw. Het wordt religieus als deze dode objecten zogenaamd gaan handelen als gewone mensen.

Dit is precies datgene waartegen de monotheïstische religies – het jodendom, het christendom en de islam – zich terecht hebben verzet. Het is beeldenverering. Polytheïsme. Animisme. Antropomorfische entiteiten zijn buikspreekpoppen, die precies zeggen wat jou uitkomt. Moeder Aarde kan boos zijn op de milieuvervuiling of omdat wij mensen vlees eten, maar als je een aanhanger van Donald Trump bent kun je roepen dat we Moeder Aarde met onze pistolen moeten verdedigen.’

Ten slotte: een salafistische imam uit Marokko protesteerde tegen het sluiten van moskeeën vanwege het coronavirus. Hij zei dat je gewoon naar de moskee moest gaan.

Yassin Elforkani: ‘Vroomheid is goed, maar je moet hier niet in doorslaan. God heeft onze menselijke handelingen, onze goede en onze slechte daden niet nodig. Hij is God. Je moet van het geloof geen wiskunde maken. Je komt het paradijs niet binnen door het doen van goede daden, maar door de barmhartigheid van God. Dit is ook een letterlijke uitspraak van de Profeet. Als je geloof reduceert tot een wiskundige formule, dan loop je risico de essentie van het geloof kwijt te raken.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 29 maart 2020.