Voor moslims is hij een bron van inspiratie en staat hij bekend als Hoeddjat al-islaam – ‘bewijs van de islam’. Maar in Europese literatuur wordt hij gezien als een dogmaticus, een extremist vergelijkbaar met de Taliban. Wie was de middeleeuwse denker Abu Hamid ibn Muhammad al-Ghazali (1058-1111)? En wat kunnen we van deze islamitische filosoof leren over de zin en onzin van het leven? We vroegen het islamoloog Cornelis van Lit, die onlangs Ghazali’s autobiografie naar het Nederlands vertaalde.

De autobiografie Verlost van onzin, die Van Lit samen met filosoof Gerko Tempelman uitbracht, behandelt onder meer de reputatie van Ghazali als gelovige, jurist en filosoof. Maar het boek biedt ook een context van de tijd waarin hij leefde. Van huis uit was Ghazali een islamitische wetsgeleerde en geen wetenschapper of filosoof. Dat is een van de redenen waarom hij in Europese literatuur een bedenkelijke reputatie heeft gekregen, aldus Van Lit.

‘Ghazali begint zijn boek met kritiek op de wetenschap en daagt verschillende denkbeelden uit. Hij wordt daardoor gezien als anti-filosoof en dogmaticus. Dat is raar, want de Duitse filosoof Immanuel Kant deed precies hetzelfde in zijn boeken, en van hem wordt gezegd dat hij de grootste filosoof ooit is’, vertelt hij. ‘Het lijkt alsof Ghazali’s kennis en enthousiasme voor filosofie als het ware tegen hem werden gebruikt. Hij was ook zoveel meer dan enkel een filosoof, waardoor het misschien moeilijker werd om hem te duiden als persoon.’

Van Lit kwam voor het eerst in aanraking met Ghazali en de islamitische wereld toen hij na zijn wiskundestudie besloot om filosofie te gaan studeren. Hij volgde uit fascinatie enkele cursussen om zich te verdiepen in de islam na de aanslagen op 11 september. ‘Ik merkte tijdens mijn studie filosofie dat ik een ander perspectief nodig had. Ik las hele depressieve teksten over de Verlichting die gefaald had, waardoor ik uit dat Europese denken wilde stappen. Daarop begon ik te zoeken naar andere wereldbeelden, en dat werd volop aangeboden in cursussen over de islamitische wereld, dus die ben ik gaan volgen.’

Wat begon als een hobby mondde uit tot een specialisme, toen hij de kans kreeg om zijn master te doen aan de McGill University in de Canadese stad Montreal. ‘Daar ben ik echt islamoloog geworden. In zekere zin had het ook een hele andere beschaving kunnen zijn, zoals bijvoorbeeld het oude China, maar de islamitische wereld heeft me altijd enorm geboeid. Het is een ontzettend rijke traditie, en ik vind het mooi om me daarin te kunnen begeven als een soort van tijdreiziger tussen grote filosofische denkers.’

Op aanraden van zijn docenten begon Van Lit zich te verdiepen in de autobiografie van Ghazali. ‘Toen ik voor het eerst Ghazali’s autobiografie in handen kreeg werd ik hier meteen enorm door gegrepen. Het zijn hele persoonlijke teksten die zo mooi zijn opgeschreven. De manier waarop hij negenhonderd jaar geleden worstelde met levensvragen die voor ons vandaag de dag nog steeds relevant zijn, voelde heel authentiek’, zegt hij.

Wetenschap en godsbewustzijn

Er zijn volgens Van Lit maar weinig denkstappen nodig om met de problemen van onze tijd tot de oplossingen te komen die Ghazali in zijn autobiografie aandraagt. ‘Het antwoord op een deel van deze levensvragen en ons diepste verlangen ligt niet in nóg harder werken, nóg meer genieten, en nóg meer doelen bereiken. Het ligt in onszelf: in het werken naar een stabiele vrede met onszelf en met de wereld om ons heen. Dat is ongeveer waar Ghazali op aanstuurt.’

Van Lit vindt dat goed aansluiten op hedendaagse problemen. ‘We jutten elkaar allemaal ontzettend op om nog meer productief te zijn en om een leuk leven te leiden.’ Dat ziet hij bijvoorbeeld in sociale media als Facebook en Instagram, waar mensen foto’s plaatsen en daarmee anderen laten zien dat ze de meest fantastische dingen doen in hun vrije tijd. Ook op een sociaal medium als LinkedIn worden foto’s geplaatst van mensen die maar al te graag willen laten zien dat ze de meest fantastische dingen doen in hun werktijd, stelt Van Lit.

‘Mensen verlangen dus allemaal waardering of social credits van anderen in hun omgeving. Terwijl Ghazali zegt: de enige waardering die je ten diepste nodig hebt, is waardering van jezelf en de waardering van God.’

‘Ghazali zegt: de enige waardering die je ten diepste nodig hebt, is van jezelf en van God’

Dat Ghazali in God geloofde en dit als uitganspunt nam in zijn zoektocht naar waarheid, zal niet bij iedereen in de smaak vallen, weet Van Lit. Zo luidt een passage uit Verlost van onzin:

‘Wat waarheid is, is onzeker, en de weg ernaartoe is moeilijk. Bovendien bestaat er een veelvoud aan meningsverschillen over. De ene leerrichting heeft niet meer recht van spreken dan een andere, en verstandelijke bewijzen zijn tegenstrijdig. De mening van rationele mensen is dus niet betrouwbaar. Maar de prediker van de batiniya (groepen die onderscheid maken tussen een buitenste en een binnenste betekenis in islamitische geschriften, red.) beslist zonder bewijs nodig te hebben. Hoe kan ik dan die zekerheid opgeven voor twijfel?’

De zekerheid waar Ghazali over spreekt door te geloven in God staat haaks op de denkbeelden van het seculiere Westen. ‘Er is in het Westen een grote beweging geweest die het geloof in God verwerpt. Dit blijkt onder andere uit de beroemde uitspraak van Duitse filosoof Friedrich Nietzsche: ‘God is dood.’ Daarmee bedoelde Nietzsche dat God is vervangen door de wetenschap en technologische vooruitgang’, legt Van Lit uit. ‘Daardoor is er een neiging om in bepaalde tropen te spreken wanneer het gaat over God. Het geloof wordt dan als Middeleeuws bestempeld, en de connotatie daarbij is dat het niet alleen ouderwets is, maar ook barbaars en achterhaald. Dat zit wel sterk in de percepties van sommige mensen.’

Deze percepties hebben volgens de filosoof ook invloed op islamkritiek en negatieve beeldvorming over moslims. ‘Vaak wordt er dan gedaan alsof de islam anti-rationeel of tegen de wetenschap is, en dat aanhangers van de islam – de moslims – dat dus ook per definitie zijn. Zo worden alle moslims over een kam geschoren’, gaat hij verder. Het idee dat de islam tegen de wetenschap zou zijn, wordt enigszins beïnvloed door Ghazali’s kritiek op de wetenschap. Toch was de islamitische denker er niet op tegen. In tegenstelling tot veel westerse filosofen kwam Ghazali juist dichter tot God door zich te verdiepen in de wetenschap.

Was het dan ook de intentie van Van Lit om iets te doen tegen negatieve beeldvorming van moslims en de islam, door juist de teksten te vertalen van een middeleeuwse denker die voor moslims belangrijk is? ‘Ik kan niet andere mensen dwingen om hun mening over de islam of moslims te veranderen, dat is mijn intentie ook niet. Dit is het beste wat we konden doen om Ghazali’s werk zo toegankelijk mogelijk te maken’, zegt hij. ‘We hebben het boek niet met een bepaald politieke agenda geschreven, maar ik hoop wel dat het mensen evenveel bewondering en zelfreflectie geeft als wat wij hadden toen we ermee bezig waren.’

Vocabulaire voor levensvragen

Ondanks islamkritiek en scepsis over het geloven in God zijn er wereldwijd nog steeds meer mensen die in God geloven dan mensen die niet in Hem in geloven, weet Van Lit. ‘Atheïsme heeft niet de overhand genomen. En ondertussen zie je ook wel dat zingeving van alle tijden is.’ Van Lit hoorde laatst een gesprek van twee vriendinnen. ‘De ene vriendin zei: ‘Het zou mooi zijn als we de laatste zondag van de maand met alle vrienden bij elkaar komen zonder dat er verder iets is, en dat de kinderen daar ook bij zijn’. Toen dacht ik: ‘Dat is het concept van zondag naar de kerk gaan.’ Zijn ze dat opnieuw aan het uitvinden? Dan zie je ineens dat het geloof dezelfde principes bevat, die aansluiting hebben op de basisbehoeften van de mens.’

‘In zijn zoektocht naar waarheid vond Ghazali goud te midden van gruis’

De zoektocht naar waarheid, zingeving en antwoorden op verschillende levensvragen is een levenslang proces dat voor iedereen anders is, aldus Van Lit. ‘Dit boek geeft je een vocabulaire om erover te praten. In eerste instantie leek Ghazali’s zoektocht naar waarheid een eenzaam en individualistisch proces. Gaandeweg ontdekten we bij het schrijven en bespreken ervan echter dat hij een brug sloeg naar de samenleving en naar de ander.’

Ghazali had geen geduld voor onnozelheden en wekte weleens de indruk van een norse, onaardige man, aldus Van Lit. ‘Toch heeft hij ook altijd die openheid naar anderen bewaard. Ghazali zegt dan: ‘Goud is te vinden te midden van gruis.’ Dat is ook letterlijk zo. Als je goud wil vinden, moet je in een goudmijn zijn, en gruis en steen afvoeren voordat je het goud vindt. Met deze vergelijking zegt Ghazali dat hij het niet erg vindt om zich te bevinden in kringen van mensen en meningen die sterk van zijn eigen ideeën verschillen. Door je je open te stellen voor anderen en alles goed af te wegen kun je toch nog tot hele nieuwe stukjes kennis komen, stukjes goud.’