Communisme leek na 1991 verleden tijd, maar kleine marxistische en socialistische partijen winnen langzaam aanhang. Wat drijft hun jonge leden, en hoe kijken zij naar democratie, geschiedenis en de toekomst?

 Een spook waart door Nederland – het spook van het communisme. Alweer. De Berlijnse Muur is gevallen, de Sovjet-Unie bestaat niet meer en de Communistische Partij Nederland is in 1991 opgegaan in GroenLinks. Toch bestaan er nog steeds marxistisch-leninistische en revolutionair-socialistische partijen in Nederland. Hun leden zijn jong en heilig overtuigd dat het kapitalisme omver geworpen moet worden.

‘Dat er sprake is van groei, kun je ontegenzeggelijk stellen’, zei politicoloog Merijn Oudenampsen onlangs tegen NOS. Dit komt volgens hem door de groeiende polarisatie in de samenleving, die je niet alleen op radicaal rechts ziet, maar ook op radicaal links. ‘Dat beide kanten groeien, versterkt elkaar.’ Ook wijst Oudenampsen op groeiende ongelijkheid en de groeiende macht van miljardairs en techbedrijven, die een radicale reactie volgens hem ‘logischer’ maakt.

Nieuwe kameraden

Heiko Olthof woont in de stad Groningen en is sinds 2019 actief in de communistische beweging, eerst via de Communistische Jongerenbeweging, daarna in de NCPN. ‘Ik was ooit lid van de SP’, vertelt hij. ‘De ruzie tussen de SP en jongerenorganisatie ROOD speelde toen, maar daar had ik niks mee te maken. Ik was communist geworden en de SP is geen communistische partij. Daarom ben ik weggegaan. ROOD wilde de SP van koers doen laten veranderen. Daarom zijn zij geroyeerd.’

De NCPN is in 1992 opgericht door ex-CPN’ers die in de jaren zeventig hun partijlidmaatschap hadden opgezegd en CPN’ers die na het ontstaan van GroenLinks het jammer vonden dat de CPN niet meer bestond. Aanvankelijk was de NCPN vooral sterk in het oosten van de provincie Groningen en had de partij zetels in de raden van de gemeenten Reiderland, Scheemda en Lemsterland. Tegenwoordig heeft de NCPN nog maar één zetel, in de gemeenteraad De Fryske Marren in Friesland. Maar Olthof is hoopvol, omdat er veel nieuwe, jonge leden bijkomen.

‘Das Kapital is geen religieuze openbaring, maar een wetenschappelijke analyse van hoe de wereld in elkaar zit’

Olthof wil niet zeggen hoeveel leden de NCPN tegenwoordig heeft. ‘Niet omdat we ons schamen, maar omdat de inlichtingendienst ons in de gaten houdt. Wij worden nog steeds gemonitord door de AIVD, zoals haar voorganger de BVD vroeger de CPN nauwlettend in het oog hield. We weten dat de inlichtingendienst rapporten over ons schrijven. Dat is altijd zo geweest.’

Wat drijft Olthof? ‘Kijk om je heen. De armoede groeit, er zijn meer daklozen, mensen kunnen de huur niet meer betalen. We leven in een rijk land, maar het gaat de verkeerde kant op. De geschiedenislessen op school geven een eenzijdig beeld: de Sovjet-Unie is alleen maar slecht, het kapitalisme vanzelfsprekend. Dat klopt niet.’

De NCPN is een marxistisch-leninistische partij. Karl Marx, Friedrich Engels en Vladimir Lenin zijn nog steeds het fundament. ‘Wij bestuderen hun werk en gaan hier op een wetenschappelijke manier mee aan de slag. Das Kapital is geen religieuze openbaring, maar een wetenschappelijke analyse van hoe de wereld in elkaar zit en nog altijd actueel. Want het kapitalistische systeem bestaat nog steeds. Maar belangrijker, we kijken ook naar de praktijk. In november bijvoorbeeld houden we een conferentie over de socialistische opbouw in de Sovjet-Unie en China. Je moet kijken wat er goed ging en wat fout toen.’

Stalin en de terreur

Veel linkse activisten, die met het communisme als ideaal flirten, wuiven rechtse en liberale kritiek op de massamoorden op politieke tegenstanders in de Sovjet-Unie, China, Cambodja en Ethiopië weg met het argument: ‘Maar dat was geen echt communisme.’ Olthof vindt die houding principieel verkeerd. ‘Er zijn erge dingen gebeurd. Maar ook goeie dingen. De Sovjet-Unie was een poging om een socialistische samenleving vorm te geven. Dat moeten we erkennen.’

Hij gaat moeilijke vragen niet uit de weg. Bijvoorbeeld over de Holodomor in Oekraïne en de zuiveringen onder Stalin. ‘De hongersnood in Oekraïne, Kazachstan en Rusland de jaren dertig was verschrikkelijk, maar er is geen consensus dat het een doelbewuste genocide was. De context was een land dat net uit een burgeroorlog kwam, met vernietigde landbouw en industrie. Wij leven niet in die tijd, je kan niet onze normen opleggen aan toen.’

En de politieke repressie onder Stalin? ‘Er was een machtsstrijd. De koelakken (rijke boeren, red.) en oude kapitalisten wilden hun posities terug. Dat leidde tot een harde maatschappelijke strijd. Je kunt dat niet reduceren tot Stalin die mensen liet vermoorden omdat hij ze niet mocht, wat burgerlijke historici uit het Westen er vaak van maken. Het ging om klassenstrijd. En die ging er in de Sovjet-Unie hard aan toe, ook vanwege het autoritaire tsaristische verleden.’

De terreur tegen interne vijanden moet volgens Olthof worden begrepen in de context van een diepgaande partijstrijd, waarin sommigen illegaal de macht probeerden over te nemen. ‘De daaropvolgende veroordelingen en terechtstellingen waren geen persoonlijke vetes, maar het gevolg van grotere politieke processen; individuen waren slechts uitingen van die strijd. Wie zich niet kon voegen naar het besluit van de meerderheid en als minderheid actief probeerde de regering omver te werpen, moest rekenen op consequenties. Als in Nederland mensen de regering omver willen werpen volgen er ook consequenties.’

Democratie en parlement

Gelooft Olthof als communist wel in de parlementaire democratie. ‘Het huidige politieke systeem is niet het systeem van de arbeidersklasse. Onder het socialisme-communisme zijn er ook verkiezingen, net zo goed als dat onze partij ook verkiezingen kent en democratisch is georganiseerd.’

Daarom doet de NCPN op 29 oktober niet mee aan de Tweede Kamerverkiezingen. ‘We werken aan de basis: als vakbondsleden op de werkvloer, in buurten. Pas als we daar sterk genoeg zijn, kunnen we meedoen en het verhaal van de werkvloer naar Den Haag brengen.’

En stel, als de NCPN straks de grootste wordt en de dictatuur van het proletariaat regeert, wordt ondergetekende dan opgesloten in een heropvoedingskamp vanwege zijn revisionistische ideeën en krijgt de CEO van Ahold dan een nekschot in de Scheveningse duinen? Olthof: ‘Nee, de context in Nederland is heel anders.’ Geen terreur? ‘Nee.’

Stoeptegelsocialisme voor iedereen

De Revolutionair Socialistische Partij (RSP) is een veel jongere organisatie dan de NCPN en ontstond uit een afsplitsing van de SP. ‘Veel van ons zijn geroyeerd toen we de SP te gematigd vonden’, vertelt bestuurslid Maite van Lith. ‘Wij wilden dat de SP weer een strijdbare, echt linkse partij werd. Dat lukte niet, dus zijn we voor onszelf begonnen.’

De RSP heeft inmiddels twaalf afdelingen, vooral in de Randstad, maar ook in de universiteitssteden Groningen en Nijmegen. ‘Onze leden zijn jong, tussen de 25 en 40. Wij willen een partij opbouwen die geworteld is in buurten. We noemen het stoeptegelsocialisme: naast de mensen staan, hun dagelijkse problemen oppakken. Gratis kinderopvang, opvang voor vrouwen die willen scheiden, betaalbare huisvesting.’

‘Onze leden zijn mensen met gewone banen, mensen in de bijstand, sekswerkers’

Links wordt tegenwoordig vaak geassocieerd met de elite. Maar dat beeld klopt niet, zegt Van Lith. ‘Onze leden zijn mensen met gewone banen, mensen in de bijstand, sekswerkers. Wij moeten het dominante rechtse narratief doorbreken en laten zien dat socialisme er is voor iedereen.’

Wat zijn de ambities van de RSP op korte termijn? De Tweede Kamerverkiezingen slaat de RSP dit jaar over, maar de partij is van plan om over vier jaar, of eerder als het volgende kabinet vroegtijdig ten val komt, wel mee te doen, vertelt Van Lith. Ook zal de RSP meedoen aan de gemeenteraadsverkiezingen in Nijmegen, op 18 maart 2026. In andere gemeentes is het nog onzeker. In Amsterdam is er samenwerking met de Vonk, een afsplitsing van BIJ1. Maar het is nog niet zeker of de Vonk wel meedoet aan de gemeenteraadsverkiezingen. In Rotterdam doet de RSP niet mee aan de verkiezingen voor de gemeenteraad zelf, maar mogelijk wel aan de verkiezingen voor enkele wijkraden. Daar moet echter nog een knoop over worden doorgehakt.

Henk Sneevliet

Van Lith benadrukt dat de RSP een democratische ledenpartij is. ‘Wij bespreken alles openlijk en willen niet bureaucratisch of sektarisch worden. Andere partijen hebben niet of nauwelijks interne discussie, of laten de pers niet toe op hun bijeenkomsten. Discussie is onze zuurstof. Niet het partijbureau bepaalt, maar onze leden.’

De RSP ziet zichzelf niet als een communistische partij. ‘Wij zijn socialistisch, met invloeden van communisme en anarchisme.’ De grote inspiratie van de RSP is de revolutionaire socialist en dissidente communist Henk Sneevliet (1883-1942), die in 1929 de Revolutionair Socialistische Partij oprichtte, waar de huidige RSP naar is vernoemd. ‘Sneevliet brak met het stalinisme maar ook met Leon Trotski, die hij te sektarisch vond. Sneevliet wilde een onafhankelijke, breed socialistische koers varen. Ook was hij voor internationale solidariteit en was medeoprichter van de communistische partijen van China en Indonesië.’

Oekraïne en Palestina

De RSP is tegen de NAVO en tegen wapenleveranties aan Oekraïne. ‘Wij zien de oorlog in Oekraïne als een proxy-oorlog tussen Rusland en het Westen’, vertelt Van Lith. ‘Maar dat betekent beslist niet dat we pro-Poetin zijn, zoals Forum voor Democratie of de Duitse politica Sahra Wagenknecht. Want Rusland is net zo goed een imperialistische en kapitalistische staat, met oligarchen die hun belangen verdedigen. Wij willen echter geen Nederlandse wapens die de oorlog verlengen, die allang afgelopen had moeten zijn.’

‘Wij zien de oorlog in Oekraïne als een proxy-oorlog tussen Rusland en het Westen’

De oorlog in Oekraïne vindt Van Lith ingewikkeld, omdat er aan de Oekraïense kant ook allemaal foute partijen zouden zijn, zoals de extreemrechtse Azovbrigade en kapitalistische oligarchen. Het conflict tussen Israël en de Palestijnen daarentegen is wel zwart-wit. ‘We zijn solidair met Palestina en steunen acties van de Palestijnse beweging Samidoun in Nederland, die nu zwaar onder vuur ligt. We moeten voorkomen dat demonstranten massaal worden gearresteerd, wat in het Verenigd Koninkrijk gebeurde.’ Van Lith vertelt dat jongeren erg betrokken zijn bij de Palestijnse zaak en de genocide in Gaza. ‘Ze zien dat het internationaal recht niet werkt en zijn niet bang om de straat op te gaan.’

Politieke wind tegen

NCPN en RSP voelen de politieke wind tegen. Rechts-populistische partijen staan hoog in de peilingen, De Telegraaf en andere rechtse media voeren een kruistocht tegen ‘woke’ en ontkennen de genocide in Palestina. Toch zien zowel Olthof als Van Lith kansen.

‘Er is veel woede en onvrede’, zegt Olthof. ‘Mensen hebben het gevoel dat ze er niet toe doen. Wij bieden een alternatief, namelijk een samenleving waarin niet de winst maar de mens centraal staat.’

Van Lith vult aan: ‘Socialisme is weer populairder bij jongeren. Klimaat, Palestina, woningnood, dát drijft mensen de politiek in. Ze willen niet wachten tot D66 of GroenLinks-PvdA het oplost, maar zelf in actie komen.’

Wat opvalt is dat de NCPN en de RSP twee verschillende temperamenten vertegenwoordigen. De NCPN is expliciet communistisch, theoretisch geschoold en ziet zichzelf staan in een lange traditie van arbeidersstrijd. De RSP noemt zichzelf ook een communistische partij, maar staat open voor verschillende linkse tradities, zoals  communisme, anarchisme en revolutionair socialisme. Ook is de RSP meer activistisch en zoekt ze aansluiting bij de sociale bewegingen van nu.

NCPN en de RSP lijken marginale partijtjes, maar zelf zien ze dit anders. Ze geloven dat ze een redelijk rood alternatief voor onze samenleving hebben. Ze zijn vastbesloten het gesprek over socialisme levend te houden, op de werkvloer, op straat, online, op de campus van de universiteit en hopelijk ooit in de Tweede Kamer. Maar of dit onvermijdelijk zal leiden tot de ondergang van het kapitalisme en de zege van het proletariaat, dat moet de geschiedenis uitwijzen.