Het staat me nog bij als de dag van gisteren. De Dodenherdenking op De Dam. Ik was uitgenodigd om mijn aandeel te leveren aan de plechtige bijeenkomst in de Nieuwe Kerk, voorafgaand aan de officiële kranslegging buiten. De instructies werden met ‘militaire precisie’ gegeven. Mij werd de tekst voorgehouden van de toespraak van de krijgsmacht-aalmoezenier die de preekstoel vóór mij moest betreden. ‘Rabbijn, wanneer de aalmoezenier aan deze voorlaatste alinea begint loopt u alvast tot de zevende trede van de preekstoel, zodat u onmiddellijk met het uitspreken van psalm 23 kunt beginnen zo gauw de aalmoezenier aan zijn afdaling begint.’

Gedurende de hele dienst dacht ik helemaal niet aan herdenken. Ik luisterde met gespannen oren of de geestelijke vóór mij al bij zijn alinea was aangekomen. Daarna, precies volgens het aangegeven ritme, betrad ik de zeven eerste treden van de kansel.

Nee, herdenken was er niet bij. Ik werd verwacht met andere dingen bezig te zijn. Met heel veel respect voor de organisatie, zeker overtuigd van de noodzaak van een Nationale Dodenherdenking op De Dam, nam ik mij die avond één ding voor. Zelf zal ik deze unieke jaarlijkse momenten in het vervolg toch liever op een andere plek doorbrengen.

Zoals mijn ouders, staande voor het raam, uitkijkend op het niets, twee minuten in stilzwijgen? Mijn gedachten geordend en gericht op hen voor wie de herdenking werkelijk is bedoeld?

Voor mijn twee broertjes? Zelf heb ik hen nooit gekend. De weg naar Auschwitz was al voor hen uitgestippeld.

Misschien ga ik naar dat kleine monumentje aan de kant van het bospad

Of voor een opa en een oma ergens in een klein dorpje in de Gelderse Achterhoek? Door de politieman werden zij van huis gehaald om daarna aan die lange treinreis te beginnen, die uiteindelijk eindigde in alweer een klein dorpje. Maar dan een dorpje aan de oostgrens van het verre Polen. Een klein dorpje met pal daarnaast een heel groot kamp, waar de schoorstenen dag en nacht zwarte rook uitbraakten.

Of misschien ga ik naar dat kleine monumentje aan de kant van het bospad, waar die drie helden uit het verzet door de bezetter werden doodgeschoten? Of naar nog een van die talloze andere herdenkingsplekken die ons land rijk is? In ieder geval naar een plek waar het er niet toe doet op welk moment je welke voet op de eerste trede van het spreekgestoelte zet. Omdat het herdenken van de doden daar zo strikt volgens de regels moet gaan.

Herdenken met militaire precisie, waar voor de eerste keer ook gefouilleerd moet gaan worden. En waar wij ons, door de omstandigheden gedwongen, voor moeten opgeven.

De Nationale Dodenherdenking op De Dam in Amsterdam moet blijven. En met veel respect kijk ik op naar die gezagsdragers en autoriteiten die de bijna onmogelijke taak op hun schouders hebben genomen om dit grootse landelijke gebeuren ondanks alles toch zo ongeschonden mogelijk door te kunnen laten gaan.

Maar, ik kan het niet helpen. Meer nog dan toen ik die preekstoel moest betreden, vraag ik mij nu af in hoeverre dit gebeuren met al die noodzakelijke beperkende maatregelen nog echt verbonden is met het herdenken van de gevallenen. Met die jonge gesneuvelde militairen helemaal aan het begin van de oorlog op de Grebbeberg. Met de doden in de Nederlandse straten na de bombardementen door nazi-Duitsland, of later door onze bevrijders.

Kan zo’n herdenking vanaf deze zwaar bewaakte Dam nog wel het verhaal vertellen van de meer dan tweehonderd zigeuners uit ons land die net als hun Joodse lotgenoten in de gaskamers hun einde vonden? Van de honderden mannen die tijdens de razzia werden weggesleept uit hun woonplaats Putten, om omgebracht te worden in Neuengamme en andere concentratiekampen? Denken we daar, op die zo veilig mogelijk gemaakte Dam, nog wel aan die arme vader die tijdens de hongerwinter van 1944 vanuit Amsterdam op zijn fiets helemaal naar het verre Friesland was getrokken, om eten voor zijn gezin te vinden? Die arme kerel, die op de terugweg, lang voordat hij thuiskwam, uitgeput aan de kant van de weg in elkaar zakte, om daar in de bittere kou zijn einde te vinden? En kunnen onze gedachten ook nog zijn bij die jonge Marokkaanse soldaten in het Franse leger die in 1940 sneuvelden en in Zeeland begraven liggen?

Staan wij dit jaar tussen 7 en 8 uur ’s avonds, daar op die plek, nog wel stil bij die rijen opgestapelde doden in het kamp Bergen-Belsen? En bij diegenen die door de brute hand van de Japanse bezetters de kampverschrikkingen niet mochten overleven, maar wiens verhalen ook eigenlijk nauwelijks verteld konden worden in dit deel van ons koninkrijk?

De Nationale Dodenherdenking in het hart van de Nederlandse hoofdstad moet blijven. Maar laten we wel met z’n allen nadenken hoe wij blijven bij datgene waar de Dodenherdenking voor bedoeld is: het levend in herinnering houden van hen die een Bevrijdingsdag nooit mochten meemaken.

We hebben nu een jaar de tijd om in dit huidige tijdsgewricht hier zorgvuldig over na te denken.

De met de Booker Prize bekroonde dystopische roman Prophet Song van Paul Lynch, laat zien hoe gemakkelijk een democratie kan transformeren in een fascistoïde gewelddadige staat. Het boek vertelt over een land waar heersers dankzij een ongrijpbare bureaucratie mensen uitsluiten, om ze daarna op een gruwelijke manier om te brengen. Lynch zet het heel geloofwaardig neer.

Juist omdat veel van die mechanismen nu zo herkenbaar en actueel zijn. Door de opkomst en dreiging van extreemrechts bijvoorbeeld in Duitsland, Italië, waar de fascistengroet weer trots herhaald wordt door mannen strak in het gelid. Of kijk naar onze eigen Wilders, die liever gisteren de hele rechtsstaat door de wc had gespoeld en vervangen door een puur wit uitgevallen clubje leiders dat onwelgevalligen hun vrijheid ontneemt.

‘Wat door de profeten wordt gezongen is slechts hetzelfde lied dat door de tijd heen wordt gezongen, de komst van het zwaard, de wereld verslonden door vuur, de zon ondergegaan in de aarde op de middag en het woord in duisternis geworpen´, schrijft Lynch. Het gewelddadig elimineren van andere mensen is van alle tijden, is zijn sombere conclusie. En zal altijd doorgaan, zij het in verschillende vormen.

Heel Holland ruziet nu over welke vormen dat zijn. Dezer dagen zouden we stil moeten staan bij de bezetting van de nazi’s, de slachtoffers van de Holocaust en de mensen die de moed en moraal hadden om hiertegen in het verzet te gaan. Maar de clubjes pros en cons hebben zich ingegraven. Stil is niemand meer.

Door het enorme gekrakeel dat is ontstaan over de Dodenherdenking, waarin geen verwijzing naar het leed in Gaza mag worden geuit, is het onmogelijk geworden dat je twee minuten stilte in acht neemt en een toespraak hoort met kritiek op Israël. Dat je tegelijkertijd Joden die slachtoffer waren herdenkt en eert en Israël in de beklaagdenbank van het Internationaal Gerechtshof wil hebben. Dat je en stil wil staan bij de genocide toen en de mogelijke nu.

De clubjes pros en cons hebben zich ingegraven

Maar de driehoek van Amsterdam en het Comité 4 en 5 mei kozen voor repressie van de discussie over Gaza, in plaats van voor debat. Bij Nieuwsuur werd burgemeester Femke Halsema gevraagd of zij in haar speech op 4 mei Gaza zou noemen. ‘Nee, want het gaat om ons land, onze doden, onze oorlog in het verleden’, antwoordde ze beslist. Waarop Mariëlle Tweebeeke zei: ‘Maar twee jaar geleden noemde u wel Oekraïne.’ Halsema: ‘Dat weet ik niet meer’.

Dat Nederlandse bestuurders inmiddels open zijn over hun handicap van geheugenverlies wisten we al. Maar waarom zouden de vele slachtoffers uit Gaza niet herdacht mogen worden en Oekraïners wel? Is de ene soort meer waard dan de ander?

Mensen die de herdenking willen bijwonen moeten zich voor het eerst sinds 1987 aanmelden, het aantal belangstellenden is beperkt, controle staat op scherp. Terwijl de stem van het verdriet en de woede over de vele Palestijnse burgerslachtoffers luider is gaan klinken moet deze nu worden gesmoord. Zeker niet serieus genomen. They do not practice what they preach. Op de site van het Comité lezen we dat een van de doelen educatie is en studenten ‘met elkaar in gesprek laten gaan over vrijheid en onvrijheid’. Liever mijdt het zelf de dialoog.

De herdenking van de Holocaust is nooit een statisch evenement geweest, maar altijd in ontwikkeling, zegt voormalig NIOD-directeur en emeritus hoogleraar Frank van Vree. De herdenking is in de loop der jaren uitgebreid van verzetslieden en Joden, naar Sinti, Roma, slachtoffers van vredesmissies, de Korea-oorlog, het kolonialisme in Indonesië en nu ook van de slavernij. Gaza had daar best bij gekund. Temeer daar Nederland zelf deelneemt aan de oorlog, door wapens te sturen naar Israël waarmee Palestijnse slachtoffers worden gemaakt.

Nederland is niet meer het land van 1987, toen de eerste Nationale Dodenherdenking plaatsvond. Het is een land met een gemengde bevolking, door globalisering, door de komst van immigranten. Er zijn nu vele nieuwe Nederlanders die zich verwant voelen met volkeren in het Midden-Oosten. En internet houdt niet op bij de grens.

Sorry, ‘onze’ herdenking? Van ons land? Van wie is die dus nu? Die herdenking is van alle Nederlanders: ja, inmiddels ook van de Nederlandse Surinamers, de Nederlandse Indonesiërs, Nederlandse Hindoestanen, Nederlandse Turken, Nederlandse Marokkanen en Nederlandse Palestijnen. En zij mogen ook meepraten over wie herdacht moet worden.

Nee, we moeten nooit vergeten dat de Holocaust de grootste industriële genocide was. En van die fundamentele schending van mensenrechten moeten we leren. Maar dat gaat niet lukken als de bestuurders met twee maten meten waar het een bevriende natie aangaat, om vervolgens krampachtig protesten in de kiem te willen smoren. De wij-zij-cultuur die de organisatoren creëren, Halsema met haar ‘onze’ voorop, zorgt zelf voor de kakofonie bij de herdenking.

Hoe het voelt om in de stad te wonen met de duurste parkeerplaatsen? In de binnenstad wordt een inpandige garageplek voor een half miljoen te koop aangeboden. De wijk waar ik woon was tot voor kort een parkeerparadijs. Maar dat is sinds kort ook niet meer, de prijzen zijn opgeschroefd.

Er was een tijd dat je zowat overal in Amsterdam gratis kon parkeren. Die tijd is voorbij. U kunt me niet betrappen op nostalgie want dat vrij parkeren leidde ook tot enorme overlast. Een stad met minder voertuigen is mij lief. U vraagt zich af waarom ik dit allemaal schrijf. Ik ben tot het inzicht gekomen dat mobiliteit de sleutel tot succes is. Mobiliteit is het nieuwe goud. Je bent waar je komt. Wie een auto heeft verruimt zijn bewegingsruimte enorm. Maar de fatbike is de werkelijke motor van vooruitgang.

In mijn wijk word ik links en rechts ingehaald door Marokkaanse meisjes op opgevoerde fatbikes. De snelheid van het voertuig heeft ook hun brutaliteit opgevoerd. Soms worden ze achterna gezeten door een jongen op een fatbike. Soms worden ze achterna gezeten door een heel peloton fatbikes. Niks nieuws onder de zon. Een keer riepen twee fatbikende pubers keihard ‘boe!’, toen ze me passeerden. Ik was aan het hardlopen en schrok me rot. Zij lachen. Ze zorgen ook voor gevaarlijke verkeerssituaties omdat ze gebruik maken van de fietspaden. Reden te over om deze fatbikes hardgrondig te haten. Maar ik hoorde laatst iets dat mijn blik op deze zwarte monsters deed kantelen. Ik was weer eens aan het hardlopen en er was weer eens een fatbike die me inhaalde. Bij het passeren hoorde ik het meisje dat achterop zat tegen de bestuurder zeggen: ‘We kunnen de stad in.’ Dat bleef hangen.

Als ik nu al die meisjes op fatbikes zie dan zie ik vooral vrijgevochtenheid

Het is bekend dat Nederlandse moslims een hardgrondige afkeer hebben van fietsen. Het is maar heel zelden dat ik een moslima op een tweewieler zie. Maar de fatbike is en masse omarmd. Ik liet de woorden van het meisje op me inwerken. In dat zinnetje zat een enorme belofte verpakt. Wat ze met het openbaar vervoer veel minder snel zouden doen, deden ze nu wel: zich toegang verschaffen tot de binnenstad. Is dat dan zo’n grote zaak? Dat is het wel. Ik kom vaak in de grachtengordel. Of in Zuid. Of de Rivierenbuurt. Of de Pijp. Dat zijn de witte bastions van deze gesegregeerde stad, en steeds meer door de enorm toegenomen huizenprijzen. Daar zal je niet zoveel Amsterdammers met een niet-westerse achtergrond zien, op de Marokkaanse schoonmaaksters na dan. Nederlanders met wie ik in contact kwam na een lezing begonnen vaak over hun Marokkaanse schoonmaakster. Maar ook die tijd is voorbij, schoonmaken is geen strikt Marokkaanse aangelegenheid meer. Iedereen is tegenwoordig schoonmaker.

De fatbike stelt jonge mensen in staat om de barrières die tussen de wijken liggen te overbruggen. Ze kunnen langer van huis wegblijven zonder vervelende vragen te moeten beantwoorden. Als ik nu al die meisjes op fatbikes zie dan zie ik vooral vrijgevochtenheid. Baas over eigen wielen. Niemand kan ons tegenhouden. De Marokkaanse fotograaf Hassan Hajjaj heeft een prachtige serie gemaakt van de brommervrouwen van Marrakech. Ze staan dan heel stoer, gesluierd, met de brommer in de hand. Hell’s Angels. Ze stralen de trots uit van mensen die weten dat de wereld aan hun voeten ligt – deze vrouwen. Hassan Hajjaj zou Amsterdam moeten bezoeken.

Waar de jeugd wint aan mobiliteit, verliezen de oudere allochtonen. Die gaan er graag op uit met de wagen, bijvoorbeeld om in het stadspark te barbecueën. Maar wanneer je aan parkeerkosten enkele tientjes kwijt bent dan vergaat je de lust tot grillen.