Na dagen van geweld in de kuststeden van Syrië, roept de Syrische leider Ahmad al-Sharaa op tot eenheid. Hij zegt dat iedereen die burgers doodt, berecht zal worden.
Dit weekend vielen er meer dan duizend doden in de kuststeden Latakia en Tartous, waar van oudsher veel alawieten wonen. Afgelopen donderdag doodden voormalige Assad-aanhangers zestien mensen van de veiligheidstroepen van het huidige Syrische regime. Vervolgens vielen onbekende groeperingen de alawitische wijken binnen, waar hele gezinnen in hun huis werden vermoord, meldt de BBC.
Bij deze aanvallen werden 830 burgers vermoord. Bovendien werden nog eens 230 mensen van de veiligheidstroepen vermoord en 250 mensen van een pro-Assadgroepering. Daarmee staat het dodental nu op 1.311 mensen, volgens het Syrische Observatorium voor de Mensenrechten (SOHR).
Hoewel er al maandenlang sprake was van slachtpartijen onder verschillende groeperingen in Syrië, was dit de eerste grootschalige uitbraak van geweld sinds de machtsovername in december. Een beproeving voor de nieuwe leider Al-Sharaa, die ervan wordt beschuldigd vooral zijn eigen bondgenoten te beschermen.
De uitdagingen voor de nieuwe regering zijn echter groot. Al-Sharaa heeft de Syrische veiligheidsdienst, het leger en de politie opgeheven, waardoor veel mensen werkloos werden. Tegelijkertijd heeft zijn rebellenbeweging HTS niet genoeg mensen om deze functies over te nemen. Oud-werknemers klagen dat niet iedereen die bij de regering van de gevluchte dictator Bashar al-Assad werkte, een aanhanger van Assad was, en willen graag weer aan het werk.
Inmiddels hebben de veiligheidstroepen de controle terug over de wijken waar het geweld plaatsvond. Daarmee is het gevaar nog niet geweken. BBC meldt dat Ghiath Dallah, een voormalige brigadegeneraal in het leger van Assad, een nieuwe opstand tegen de huidige regering aankondigt. Hij wil de Militaire Raad voor de Bevrijding van Syrië oprichten, aldus de nieuwssite.
De gewapende groepen die gisteren zestien mensen van de Syrische veiligheidstroepen doodden, zijn gelieerd aan Assad. Een van hun leiders s Suheil al-Hassan. Een oorlogscrimineel, zo meldt Middle East Eye. Hij zou de meest verschrikkelijke misdaden tegen het Syrische volk hebben begaan, aldus een veiligheidsambtenaar in de regio tegen de nieuwssite.
De twee groepen stonden tegenover elkaar in de stad Jableh, in Latakia. Volgens oorlogscorrespondent Harald Doornbos, die zijn waarnemingen deelt op X, ging het om een hinderlaag waarbij mogelijk nog meer veiligheidsmedewerkers omkwamen. Inmiddels heeft HTS gereageerd met mortieren, en wordt de stad bestookt vanuit helikopters. Er zouden meerdere konvooien onderweg zijn naar de stad, onder andere vanuit Idlib, de basis van HTS.
De asielplannen van asielminister Marjolein Faber (PVV) worden door haar eigen ambtenaren afgeraden. Dat blijkt uit interne stukken die vrijdag openbaar zijn gemaakt, meldt een raadsadviseur van het ministerie van Justitie en Veiligheid op LinkedIn.
‘Wij kunnen u [als wetgevingsjuristen] mede gezien het gevoerde proces geen positief advies geven over de effectiviteit, juridische houdbaarheid, uitvoerbaarheid en financiële gevolgen van verschillende maatregelen in het wetsvoorstel’, schrijven de ambtenaren aan minister Faber.
De kritiek op het kabinet stapelt zich steeds verder op. Van uitvoeringsorganisaties, zoals de IND en het COA, was al bekend dat zij zich zorgen maakten over overvolle azc’s vanwege het gevoerde beleid, meldt de Gelderlander.
Toch lijkt asiel voor de PVV een halszaak. Sinds de verkiezingsoverwinning zetten ze in op het aanpakken van immigratie en asiel door bijvoorbeeld via noodwetgeving de grenzen te sluiten. Toen dat niet lukte, gooiden ze het over de parlementaire boeg. Vrijdag zijn de wetsvoorstellen naar de Kamer gestuurd, tegen het advies van de ambtenaren in.
In elk stuk klinken alarmbellen van ambtenaren, die klagen over tijdsdruk en de mogelijkheid dat de wet daardoor niet volledig is.
De Amerikaanse immigratiedienst heeft het visum van Mahmoud Khalil, een student en organisator van pro-Palestijnse protesten bij Columbia University, ingenomen en wil hem uitzetten. Dit terwijl hij een green card heeft, een permanente verblijfsvergunning voor de VS, zo meldt Associated Press (AP).
Marco Rubio, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, vindt het geweldig nieuws en dreigt met nog meer intrekkingen en deportaties. ‘We zullen visa en/of green cards van Hamas-aanhangers intrekken zodat ze gedeporteerd kunnen worden’, zegt hij op X.
Het oppakken en terugsturen van studenten is een ‘serieuze escalatie’ van het beleid van Trump, meldt AP.
Pro-Palestijnse demonstraties worden door pro-Israëlische groepen afgeschilderd als Hamas-demo’s, terreurverheerlijking en antisemitisme, ook in Nederland.
Een woordvoerder van de mensenrechtengroep New York Civil Liberties Union zegt dat ‘Trumps hardhandige aanpak van pro-Palestijnse meningen een agressief misbruik van immigratieregels’ is.
Trump en zijn team fantaseren openlijk over het etnisch zuiveren van Gaza. Onlangs deelde Trump een AI-filmpje waarin hij samen met Netanyahu een drankje doet in ‘Trump Gaza’. Het deportatieplan voor Gaza is door de Arabische wereld breed afgekeurd.
Met rappen, dichten en zijn deelname aan de Rotterdamse marathon vraagt Glodi Mbwete aandacht voor het gehavende en getraumatiseerde land van zijn (voor)ouders: de Democratische Republiek Congo.
‘Ik had het gevoel alsof ik thuiskwam’, verklaart Glodi Mbwete. ‘De geur, het eten, ja het heerlijke eten – cassave met geitenvlees.’ De 31-jarige rapper, dichter en organisator van poëtische evenementen begint enthousiast met zijn verhaal. Hij bezocht de Democratische Republiek Congo, het Afrikaanse land waar nog een groot deel van zijn familie woont en leeft. ‘Het bezoek heeft mij diep geraakt’, zegt hij. Voor het eerst in zijn leven was Glodi in het land dat zijn ouders ontvluchtten, vanwege de hachelijke politieke situatie en slechte economische vooruitzichten.
De boomlange Glodi Mbwete heeft een zachte uitstraling en een zeker charisma. Als hij voor een grote groep mensen zijn gedichten voordraagt, grijpt hij ze vrijwel direct. ‘Weet je’, vervolgt hij zijn verhaal, ‘in Congo zag ik de armoede, terwijl het zo’n rijk land is. Hoe kan dat? In de hoofdstad Kinshasa vertonen straten gaten, gebouwen en huizen hebben achterstallig onderhoud. De verf bladdert van de kozijnen en de gevels moeten nodig worden opgefrist.’ Vorig jaar zomer zette Glodi voet aan de grond in Congo. Opgeladen keerde hij terug naar Nederland.
Vrede en recht
‘Nadat onze ouders eerst een tijd in Brussel hadden gewoond’, vervolgt Glodi, ‘besloten ze naar Den Haag te verhuizen. Vooral om hun kinderen, mijn oudere tweelingbroers, mijn zus en mij een betere toekomst te bieden. Ze vonden hun weg naar de Haagse Molenwijk. Een plek waar mensen uit alle windstreken van de wereld naast elkaar wonen. Eten zorgt er onderling voor verbroedering. Zomers zijn er vaak buurtbarbecues. Ik had er een geweldige jeugd. En je gelooft het niet. Uitgerekend ik ben geboren in Den Haag, de stad van vrede en recht. Hier worden oorlogsmisdadigers veroordeeld. Terwijl mijn ouders uit een land komen waar allesbehalve vrede en recht heersen. Vermeende oorlogsmisdadigers lopen er tot op de dag van vandaag gewoon nog vrij rond.’
‘Uitgerekend ik ben geboren in Den Haag, de stad van vrede en recht’
Naarmate Glodi opgroeit, komt hij stukje bij beetje achter de gruwelijke geschiedenis van Congo, toen het nog een kolonie was van België. Congo is een prachtig Afrikaans land vol natuur, rijk aan goud, kobalt en diamanten. Alleen zijn de Congolezen er zelf allesbehalve rijk van geworden. De meesten leven in bittere armoede. Tijdens de Conferentie van Berlijn in 1884, werd het continent Afrika verdeeld door de koloniale overheersers. Koning Leopold II van België zette zijn zinnen op Congo. Het land is letterlijk en figuurlijk een goudmijn. ‘Van meet af aan werd Congo met extreem veel geweld ingenomen. Mensen stelden niets voor en werden behandeld als willoze objecten’, gruwelt Glodi als hij eraan denkt.
Excuses
Als rond 1900 de auto-industrie opbloeit, groeit navenant de vraag naar rubber voor autobanden. Op talrijke rubberplantages in Congo worden vele landarbeiders onder mensonterende omstandigheden aan het werk gezet. ‘Dagelijks moesten ze absurde hoeveelheden rubber winnen’, ontdekte Glodi. ‘Lukte dat niet, dan dreigden er de vreselijkste lijfstraffen. Niet hun eigen hand werd eraf gehakt, maar die van hun vrouw of van hun kinderen. Zonder genade. Ook werden mannen, vrouwen en kinderen naar België gedeporteerd en daar in kooien tentoongesteld aan het publiek. Alsof het exotische dieren waren in een dierentuin.’
Beeld: Martijn Beekman
Tel daarbij op dat België Congo tot op het bot heeft leeggeplunderd en Glodi kan zich er onbedaarlijk boos over maken. Regelmatig post hij op sociale media, waarin hij aandacht vraagt voor het onrecht dat Congo is aangedaan. ‘Het is hoog tijd dat misdadigers worden veroordeeld en dat België z’n excuses aanbiedt. Net als indertijd Nederland dat heeft gedaan aan Indonesië. Hoe pijnlijk en moeilijk dat ook was.’ Glodi’s gezicht betrekt. ‘Excuses maken gaan de koning en de Belgische regering nooit doen. Doen ze dat wel, dan is België in no time failliet.’
‘Niet hun eigen hand werd eraf gehakt, maar die van hun vrouw of van hun kinderen’
Hoewel Congo sinds 1960 onafhankelijk is, blijft het land instabiel. Welbeschouwd lijkt er niets veranderd, vindt Glodi. ‘Mede door een aanhoudend falend regeringsbeleid, de ene na de andere president vertoont slappe knieën en het land zucht en kreunt nog altijd onder het koloniale juk van weleer. Net als vele andere landen die onder koloniaal bewind hebben gestaan.’ Een groot deel van de Congolezen leeft in armoede, een ander deel zocht z’n heil over de grenzen. ‘Als mensen weleens aan mij vragen waarom mijn ouders hier naartoe zijn gekomen, zeg ik altijd: jullie zijn eerst naar ons gekomen en hebben Afrika leeggeroofd. Er wordt nog steeds kobalt uit de mijnen gehaald voor laptops en mobiele telefoons, waar miljarden aan worden verdiend. Net als aan goud en diamanten. Tragisch genoeg krijgen de Congoleze mijnwerkers er abominabele arbeidsomstandigheden en een schamel loon voor terug.’
Geloof
Glodi’s ouders zijn altijd druk bezig om spullen te verzamelen die naar Congo moeten. Als er dan een keer iemand die kant opgaat, moet er veel mee zoals kleding, schoeisel, geld en leermiddelen. Ook is er veel telefonisch contact, waarin wordt gevraagd hoe het met de familieleden gaat. ‘Het liefste wilde ik mijn neven en nichten naar Nederland halen, maar dat is niet per se iets wat zij willen. Ze zien een betere toekomst voor zich en voor Congo. Daarvoor bidden we in onze kerk.’ Voor Glodi betekent het geloof in God alles. Drie keer per week bezoekt hij een dienst in Rotterdam, waar hij samen met zijn Kaapverdiaanse vrouw woont.
Het geloof geeft Glodi kracht en wijsheid. ‘In de kerk leer je wat naastenliefde is en belangrijker: ik heb er geleerd om van mijzelf te houden. Houd je van jezelf, dan kun je ook van anderen houden. De afgelopen jaren heb ik behoorlijk geworsteld met mezelf en het leven. Ik was weer dat verlegen jongetje van vroeger en ik had het gevoel dat het nooit goed genoeg was wat ik deed. Ook al had ik mijn diploma gehaald en een goede baan in de IT gevonden bij de Rijksoverheid. Dat gold ook voor mijn schrijfwerk, waarmee ik op mijn vijftiende ben begonnen. Woordkunst leent zich bij uitstek om beladen thema’s zoals verdriet, twijfels en onrecht bespreekbaar te maken.’
‘In de kerk leer je wat naastenliefde is’
In 2018 gaat Glodi serieus aan de gang met dichten, rappen en het schrijven van liedjes. Geregeld bezocht hij het Haagse Theater De Vaillant waar hij voor 1 euro deelnam aan het programma ‘Doe je dinsdag’. Hij volgde er allerhande workshops zoals zingen, schrijven, rappen en dansen. Steeds vaker hoorde hij van mensen om hem heen, dat hij talent heeft en meer op zichzelf zou mogen vertrouwen. ‘Het allermooist was, dat ik gelijkgestemden tegenkwam. Jonge rappers, dichters, singer-songwriters die ook worstelen met hun onzekerheden en erover schreven. Steeds vaker pakte Glodi het podium tijdens een open mic op diverse plekken in Den Haag. Zijn talent kwam al snel naar boven borrelen. ‘Een van mijn mooiste momenten was, dat na afloop van een optreden een vrouw naar mij toekwam. Ze zei dat mijn teksten, onder andere over mijn overleden vader, haar raakten.’
Aandacht
Naast het zelf schrijven voelde Glodi ook dat hij anderen wilde inspireren en motiveren om te schrijven. Door te schrijven krijgen jongeren een stem, vindt hij. ‘Daarvoor moest ik wel over mijn schaduw heen springen. Oké, ik ben onzeker en heb mijn twijfels of ik wel goed genoeg ben. Maar wanneer is het goed genoeg? Volgens mij als je er alles aan hebt gedaan om zo goed mogelijk te worden. Dat heb ik gedaan, kan ik je verzekeren.’ De dichter en rapper lacht en knikt ter bevestiging. In 2022 richtte hij samen met onderneemster Wendy Lopes het platform Ik Spreek op voor woordkunstenaars uit Den Haag en omstreken. Ze begonnen in Theater De Vaillant met open mics. Daarna pakten ze door en breidden ze uit naar Theater Dakota en het centrum voor moderne kunst West in Den Haag.
‘De door Rwanda gesteunde terreurgroep M23 plundert het land’
Ook geeft Glodi geregeld schrijfworkshops op scholen. ‘Op het Johan de Wit College in Den Haag zelfs met hulp van onze voormalige minister-president Mark Rutte.’ En alsof hij nog niet genoeg te doen heeft, traint hij voor de Rotterdamse marathon in 2025. ‘Dan ga ik wederom aandacht vragen voor de barre situatie in Oost-Congo. In januari werd er opnieuw een dieptepunt bereikt. De door Rwanda gesteunde terreurgroep M23 plundert het land, steelt grondstoffen, vermoordt kinderen en verkracht vrouwen. Toch blijft de EU zaken doen met Rwanda en profiteert het Westen van deze bloedige handel. Eerlijk gezegd wil ik dat die oorlogsmisdadigers in Den Haag worden veroordeeld door het Internationaal Gerechtshof.’
Glodi stopt zijn betoog, alsof hij zich bedenkt wat hij nog meer zou kunnen doen. ‘Misschien moet ik ze zelf aanklagen’, zegt hij. ‘Samen met vele rappers, dichters en woordkunstenaars.’ Onlangs heeft hij bovendien met zijn broer Gaetan de stichting ‘Wij zijn Congolezen’ opgericht. Met de stichting willen ze de Congolese cultuur promoten en een stem zijn voor de Congolese gemeenschap in Nederland. ‘Er zijn verschillende events geweest, waaronder drie demonstraties om aandacht te vragen voor Oost-Congo. Er zijn zelfs Kamervragen gesteld’, meldt Glodi. ‘Ook is een motie ingediend bij de Tweede Kamer om de samenwerking die de EU heeft met Rwanda, ter discussie te stellen.’
In de aanloop naar de ramadan heb ik mezelf en mijn naasten beloofd dat deze ramadan heel anders zou worden. Zo hoor je het te beleven. Het kan je laatste ramadan zijn. Misschien ben je er volgend jaar niet meer, of kun je niet meer vasten. Carpe diem en memento mori in één.
In de Turkse traditie wordt ramadan de sultan van de overige elf maanden genoemd. Dat klopt, denk ik. De islamitische maanden zijn maanmaanden en schuiven elk jaar tien dagen op. Je kunt een maand daarom niet koppelen aan een jaargetijde. Terwijl de andere maanden alleen maar tekenen van perioden in de tijd zijn, komt de ramadan met voorschriften en instructies.
Na het gebed ging ik teleurgesteld met hoofdpijn aan de thee
De diepgelovige zal met het vasten en andere rituelen zoeken naar verdere spirituele beleving. De gemiddelde gelovige zal de neerwaartse spiraal in eetgewoonten en gedrag resetten en meer ruimte maken voor spiritualiteit. De gelovige zondaar zal proberen minder te zondigen. Het is per slot van rekening ramadan. Ik las ergens dat de politie blij is met de ramadan; er zijn dan minder incidenten.
Op de tweede dag van het vasten kreeg ik in de loop van de middag hoofdpijn. Misschien kwam dat door te weinig water drinken. Maar het vasten is nu in de winter, van ongeveer zes uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Dat is toch geen topsport? Bij de sohoor in de vroege ochtend had ik melk gedronken, enkele dadels gegeten en twee grote glazen water gedronken. Meer paste er niet in. Je gaat dan toch niet al in de middag uitdrogen?
Mijn hoofdpijn en zorgen zouden na de iftar-maaltijd wel afnemen. De zon ging onder. Ik at een dadel, dronk een glas water en nuttigde een maaltijd. De hoofdpijn bleef echter aanhouden. Na het gebed ging ik teleurgesteld met hoofdpijn aan de thee. Bij het vijfde glas thee verdween de hoofdpijn. Zo kwam ik tot de ontdekking dat ik een theeverslaving heb. Deze ramadan is anders begonnen.
Deze week staat er op Station Rotterdam Centraal een tijdelijke winkel voor vrouwen. Het doel is om vrouwen in Rotterdam en daarbuiten te inspireren, met workshops, talkshows, boeken en mode.
De pop-up store is het initiatief van Female Force, een stichting in Rotterdam die zich inzet voor vrouwen in de stad, met name voor de leeftijdsgroep 35-60. ‘Voor jonge vrouwen en voor ouderen doet de gemeente best wel veel, de groep die tussen de 35 en 60 jaar oud is valt helaas tussen wal en schip’, zegt fotomodel en FF-bestuurslid Arian Vreugd.
‘We willen vrouwen in hun kracht zetten’, zegt Lilian Cardoso, oprichtster en bestuurslid FF. ‘We geven in deze pop-up store workshops over zelfredzaamheid, maar willen ook kunst en cultuur als middelen inzetten om vrouwen te empoweren.’
Naast boeken, een expo en koffie tref je in de pop-up store ook kleding aan, met een heleboel jurken. ‘Veel vrouwen zijn dol op het kopen van kleding’, vertelt Cardoso. ‘Maar sommige outfits trek je maar een keer aan, bijvoorbeeld voor een bruiloft. We willen graag awareness creëren, ook met het oog op het klimaat. Heb je een mooie jurk die je nooit meer aantrekt? Geef die weg aan een vrouw die heel veel plezier van kan hebben.’
Female Force organiseert de talkshow Femme-X, in samenwerking met Open Rotterdam. ‘Voor 8 maart, Internationale Vrouwendag, hebben we in deze pop-up store een aflevering opgenomen over veiligheid’, zegt Vreugd. ‘Eerder maakten we uitzendingen over seksualiteit, rouwen en body positivity.’
Een van de vrijwilligster van Female Force is Daniella Duszka. Zij komt uit Hongarije maar woont al jaren in Nederland. Daniella is zelf onderneemster en heeft een goed lopende onderneming in cosmeticaproducten. Niet alleen wordt ze zelf geïnspireerd door Female Force maar inspireert zij ook anderen die verbonden zijn aan het platform.
De pop-up store op Rotterdam Centraal blijft tot en met zaterdag 8 maart. Cardoso: ‘Maar het is een reizend concept en we poppen straks ook op elders in Rotterdam.’
Gewapende groepen die verbonden zijn met de afgezette president Bashar al-Assad hebben gisteren zestien mensen gedood die deel uitmaakten van de veiligheidsgroepen van het huidige Syrische regime. De twee groepen kwamen met elkaar in conflict in de stad Jableh, in Latakia.
Latakia is van oudsher een bolwerk van troepen die tijdens het Assad-regime aan zijn zijde vochten. Er was al enkele weken onrust in verschillende steden langs de kust. Gisteren leidde dit tot een confrontatie tussen veiligheidstroepen van HTS en een groep geleid door Suheil al-Hassan, een invloedrijke figuur binnen het Assad-regime, meldt Middle East Eye.
Volgens oorlogscorrespondent Harald Doornbos, die zijn waarnemingen deelt op X, ging het om een hinderlaag waarbij mogelijk nog meer veiligheidsmedewerkers omkwamen. Inmiddels heeft HTS gereageerd met mortieren, en wordt Jableh bestookt vanuit helikopters. Er zouden meerdere konvooien onderweg zijn naar de stad, onder andere vanuit Idlib, de basis van HTS.
Turkije maakt zich zorgen over de ontwikkelingen. De voorzitter van de Republikeinse Volkspartij (CHP), Özgür Özel, had het over aanvallen op de alawieten, die de aanleiding zouden zijn geweest. ‘Er moet eerst een overgangsregering komen, er moet snel een grondwet worden opgesteld, en volgens die grondwet moeten alle etnische gemeenschappen worden beschermd’, zei hij in een tv-programma volgens Enson Haber.
Bashar al-Assad was deel van de alawitische gemeenschap, een minderheid in Syrië. Sinds de machtsovername, zijn er lynchpartijen tegen alawieten, waarschijnlijk als wraak door andere burgers. Alawieten uiten hun angsten vaak op sociale media, waar ze video’s van vermoorde mensen delen.
Hoewel veel alawieten vermoedelijk niets te maken hebben gehad met het Assad-regime, staat Suheil al-Hassan bekend als een oorlogsmisdadiger, zo meldt Middle East Eye. Hij zou de meest verschrikkelijke misdaden tegen het Syrische volk hebben begaan, aldus een veiligheidsambtenaar in de regio tegen de nieuwssite.
Isa Kahraman, Tweede Kamerlid namens de NSC, is een Arameeër. Hij vluchtte ruim veertig jaar geleden naar Nederland en is zich altijd blijven inzetten voor zijn gemeenschap. Nu vraagt hij aandacht voor de Arameeërs in Syrië. Want ook zij maken deel uit van de bevolking, en dat wordt door Nederlandse politici niet altijd gezien, vindt hij.
Afgelopen week vond er een rondetafelgesprek plaats, waarbij Kamerleden zich lieten bijpraten door vertegenwoordigers van verschillende minderheidsgroepen. Vorige maand riep hij diezelfde minderheden op om bijeen te komen in Hengelo, om in gesprek te gaan met onder andere Caspar Veldkamp, minister van Buitenlandse Zaken.
Waarom deze aandacht voor minderheden?
‘Toen het regime van Assad omvergeworpen was, heerste er tijdens debatten in de Tweede Kamer naar mijn gevoel nogal een jubelstemming bij veel partijen over wat er gebeurd was in Syrië. Dat terwijl ik hele andere signalen krijg.
‘Ik heb rechtstreeks contact met mensen uit Syrië en die vertellen hele andere verhalen. Ik had het gevoel dat mijn collega-Kamerleden deze verhalen in mindere mate tot zich krijgen. Dat was ook de reden waarom ik Casper Veldkamp had uitgenodigd. Op die eerste avond kwamen rond de duizend mensen af, uit allerlei verschillende gemeenschappen: Arameeërs, Armeniërs, alawieten, maar ook moslims uit verschillende groepen. Het was een hele emotionele avond.’
Eerst even over de Arameeërs, wie zijn dit nu precies?
‘De Arameeërs zijn de oorspronkelijke bewoners van Syrië. De Arameeërs die zich bekeerden tot het christendom werden door de Grieken ‘Syriërs’ genoemd. Zo is onze kerk de Syrisch-Orthodoxe kerk geworden. Ikzelf ben geboren in Turkije, maar had net zo goed in Syrië geboren kunnen worden. Deze grenzen zijn pas na de Eerste Wereldoorlog getrokken.’
‘Als minderheidsgroep kun je beter onder een dictatoriaal bestuur leven’
Wat zijn die andere verhalen die je hoort uit Syrië? Kan je er een paar voorbeelden van geven?
‘Dat zijn bijvoorbeeld filmpjes van een mini-van die door de christelijke wijken rijdt, met de boodschap dat ze zich moeten bekeren tot de islam. Of filmpjes van alawieten die langs de weg worden afgeslacht. De alawieten zijn op het moment echt heel kwetsbaar, omdat ze voorheen tot de machthebbende groep hoorden. De christenen zijn dat ook, omdat ze een minderheidsgroep zijn.’
Hoe staan de christenen er nu voor in Syrië?
‘Ik zeg wel eens, als minderheidsgroep kun je beter onder een dictatoriaal bestuur leven. Dat was voor de christenen zeker het geval. Onder Assad genoten de christenen de bescherming. Ik wil niet zeggen dat het een prima vent was. Het was gewoon een dictator. Hij heeft verschrikkelijke dingen gedaan. Maar minderheidsgroepen hadden niet veel van hem te vrezen, zolang ze niet politiek actief waren. Christenen konden vrijuit hun geloof belijden, kerken bouwen, ze werden zelfs burgemeesters.
Isa Kahraman. Beeld: Tweede Kamer
‘Nu houden christenen hun hart vast voor wat komen gaat. Ze hebben IS meegemaakt en HTS (de rebellengroep die de macht in handen heeft, red.) is ook echt een jihadistische groepering. Al-Jolani -ik noem hem nog steeds bij zijn nom de guerre, want hij was tenslotte een IS-strijder- zegt wel dat hij deze ideologie heeft afgezworen, maar daar heb ik mijn bedenkingen bij. Hij draagt nu een pak, maar heeft zijn baard niet afgeschoren, zeg ik maar. Als je zo lang hebt gevochten voor een bepaalde ideologie, dan zweer je die niet zomaar af. Zijn handelen wijst hier bovendien niet op.’
Kun je voorbeelden noemen?
‘Hij geeft bijvoorbeeld vrouwelijke ministers geen hand. Dat is zijn goed recht hoor, dat zou een orthodoxe jood ook niet doen. Maar hij is nu de minister-president van een land. Hij heeft bovendien een sharia-rechter benoemd tot minister van Justitie. Er zijn ook subtiele veranderingen, zoals het veranderen van de geschiedenisboeken, of de definitie van het begrip martelaar. Voorheen was dat iemand die voor zijn land is gestorven. Nu is het iemand die voor de islam is gestorven. Het lijken heel pietluttige dingen, maar het zijn wel signalen waarvan we ons af moeten vragen: waar gaat dit naartoe?’
Hoe zou hij het wel moeten aanpakken? Is het niet logisch dat er een meer islamitisch regime komt in een land waar de meerderheid islamitisch is?
‘Ik heb er geen enkele moeite mee dat er één regering is die het land bestuurt, als deze regering ook gewoon iedereen beschermt. Voor mij is een inclusieve samenleving een waar rechten van iedereen worden beschermd. Met een grondwet. Dat is juist de verantwoordelijkheid van de nieuwe leider.
‘Al-Jolani benoemt nu alleen mensen uit zijn eigen groep’
‘Ik zeg niet dat hij of HTS achter de vervolgingen zitten die op dit moment plaatsvinden. Er verschijnen momenteel heel veel filmpjes van mensen die worden vermoord langs de weg. Dat kunnen ook wraakacties zijn, van bevolkingsgroepen tegen elkaar. Maar Al-Jolani heeft die ook niet veroordeeld. Dan zou hij wel moeten doen. Hij zou openlijk moeten zeggen: dit kan niet in het nieuwe Syrië. Het kan niet zo zijn dat elke alawiet als vriend van Assad wordt beschouwd. Ook zij verdienen bescherming.
‘Al-Jolani zegt op dit moment dat hij dit nastreeft. Dat hij verkiezingen wil houden en een nieuwe grondwet wil maken. Maar hij benoemt nu alleen mensen uit zijn eigen groep. Ik snap dat je niet gelijk een regering kan vormen waarin alle groepen worden vertegenwoordigd, maar hij wil pas over drie jaar verkiezingen organiseren. Dat duurt wel heel lang.’
Valt er iets te zeggen voor een federatie van zelfbesturende regio’s, zoals bijvoorbeeld in noordoost Syrië het geval is? Dit zou interessant zijn voor de Koerden, maar ook bijvoorbeeld voor de druzen in Zuid-Syrië, die de nieuwe regering nog niet hebben erkend.
‘De internationale gemeenschap is het er over eens dat Syrië één land moet blijven. Dat denk ik ook, want anders krijg je de vraag welk stuk van wie is en komen er hele volksverhuizingen. Dan krijg je een situatie zoals in Libanon en ga je wel heel erg leven langs sektarische lijnen. De christenen zitten bovendien verspreid over het hele land.’
U vraagt nu aandacht voor de minderheden. Maar hoe zit het met de meerderheid? Verdienen zij geen aandacht na wat ze hebben meegemaakt? En is het niet beter juist iedereen, dus ook de soennitische meerderheid, mee te nemen zodat er een inclusieve dialoog wordt gevoerd?
‘Nee, eens. Dat is geen bewuste keuze. Ik heb ook gezegd: iedereen is welkom. Het heeft meer te maken met wie ik in mijn netwerk heb. Ik ken bijvoorbeeld geen druzen in Nederland. Ik praat wel met mensen uit de Koerdische gemeenschap, die waren ook aanwezig bij het rondetafelgesprek.
‘Ik heb echt niets tegen soennieten en sjiieten. Ik wil gewoon dat het een stabiel land wordt. En daarbij denk ik dan ook: met de rechten van de meerderheid komt het wel goed. De minderheden zijn nu erg kwetsbaar, die hebben aandacht nodig. Zij zijn enorm dankbaar dat we ons voor hen uitspreken.’
Wat kan een Nederlandse politicus voor deze minderheden betekenen? Wat heb je bijvoorbeeld tegen ze gezegd op die bewuste avond in Hengelo?
‘Dat we aandacht voor ze blijven vragen. Ik in het parlement en de minister van Buitenlandse Zaken in Europa. Want de Arameeërs, druzen en de alawieten zijn ook de bevolking van Syrië, samen met de soennieten, sjiieten en de Koerden. Nederlanders denken vaak dat Syriërs een homogene groep vormen, maar het is veel complexer dan dat.
‘Je moet je bijvoorbeeld ook afvragen: hoe zit het met de christenen in het Koerdisch gedeelte van Syrië? Want het noordoosten wordt niet alleen bewoond door de Koerden. Is daar wel sprake van een inclusieve samenleving? De Koerden zeggen van wel, maar is dat zo? En zo zijn er nog veel meer dingen die meespelen in die regio. Familiebanden, stammen, dingen die we in het westen vaak niet begrijpen maar die wel een grote invloed hebben op de politiek.’
‘Nederlanders denken vaak dat Syriërs een homogene groep vormen’
Is ‘aandacht vragen’ voor deze groepen wel voldoende om iets te bereiken?
‘Nou, we hebben bijvoorbeeld ook gezegd: we gaan de sancties niet opheffen maar opschorten. Dit betekent dat we ze kunnen terugdraaien als we zien dat Syrië de verkeerde kant opgaat. In mijn gesprekken met Turkse vertegenwoordigers vraag ik hen om de rechten van minderheden in acht te houden, want Turkije heeft nu het meeste invloed op de nieuwe Syrische regering.’
Israël heeft ook een vinger in de pap. De Israëlische regering heeft direct na de val van Assad nog meer van de Golanhoogten bezet en wil Zuid-Syrië eigenlijk niet in handen zien van HTS. Ze roepen zich op als de beschermheer van de druzen, die hier eigenlijk niet op zitten te wachten. Heeft Nederland daar gesprekken over met Israël?
‘Dat durf ik niet te zeggen. Minister Veldkamp heeft wel net een brief gestuurd aan de Tweede Kamer over de Golanhoogten. De strekking is dat Israël zich moet terugtrekken als het land weer stabiel is. Maar ik heb ook zoiets van: Turkije bezet al tien jaar een hele strook van Syrië, daar heb ik het kabinet niet over gehoord.
‘Kijk, ik vind het logisch dat Israël zich wil verdedigen wanneer het buurland opeens in handen komt van een terroristische organisatie. Maar ik vind ook dat dit tijdelijk moet zijn en dat Israël zich uiteindelijk moet terugtrekken achter de lijnen die we hebben afgesproken als internationale gemeenschap, als Syrië is gestabiliseerd.’
Komt er vanuit Nederland geld vrij om Syrië te helpen met deze stabilisatie?
‘We zullen echt moeten bijdragen aan de wederopbouw van Syrië, net zoals we dat hebben gedaan in Irak. Met welke middelen weet ik nog niet. Vorig jaar hebben we al zo’n 20 miljoen euro in Syrië geïnvesteerd.’
Is dat met de huidige bezuiniging op ontwikkelingshulp niet iets wat er dan gelijk bij inschiet?
‘Nou ja, op humanitaire hulp is niet bezuinigd. Kijk, minister Klever vindt dat ook het belang van Nederland moet meespelen. Op dit moment is nog steeds de grootste groep vluchtelingen in Nederland Syriër. Als je iets wilt doen om de vluchtelingenstroom uit Syrië terug te brengen, zie ik wel reden om te gaan investeren in de opbouw van Syrië. Ik denk dat mensen dan ook vrijwillig teruggaan. Het is nu naïef te denken dat je mensen terug kunt sturen, daarvoor is er nog veel te veel onzekerheid.’
Hoe lang zou dat nog kunnen duren?
‘Dat weet ik niet. Het is een hele lastige situatie en ik heb de juiste formule ook niet. Het is denk ik vooral belangrijk dat we niet met een westerse bril naar Syrië kijken. Misschien is een democratie niet de juiste vorm, direct na een dictatuur. Misschien moet je hier geleidelijk aan naartoe werken, zodat er een stabiele democratie komt. Een democratie kun je tenslotte niet exporteren. We moeten als Europa, als internationale gemeenschap kijken hoe we kunnen helpen zonder dat we meteen van alles opleggen.’
Turkije lijkt opnieuw een stap te zetten om een belangrijke speler te worden in het garanderen van de Europese veiligheid. Een woordvoerder van het Turkse ministerie zegt dat de inzet van Turkse troepen in Oekraïne een optie is die met ‘alle relevante partijen’ besproken kan worden, zo meldt de nieuwssite Turkish Minute.
Turkije zou, als onderdeel van een bredere vredesmissie in Oekraïne, klaarstaan om troepen te leveren ‘als dat nodig is’, aldus Zeki Aktürk, woordvoerder van het Turkse ministerie van Defensie.
Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben eerder al laten weten bereid te zijn om troepen naar Oekraïne te sturen. Een eventuele Turkse bijdrage kent echter meer haken en ogen. Zo wil Turkije eerst een staakt-het-vuren tussen Oekraïne en Rusland en eist het dat niet-gewapende eenheden het bestand monitoren.
De vraag is wat Turkije hiervoor terug wil. Eerder deze week maakte de Turkse president Erdogan bekend dat lidmaatschap van de EU op de wensenlijst staat. ‘Het wordt voor Europa steeds onmogelijker om een mondiale speler te zijn zonder Turkije’, zei hij maandag tijdens een iftarmaaltijd.
Hiermee koppelt Erdogan de Europese veiligheid, tot voor kort nog onmiskenbaar een NAVO-aangelegenheid onder Amerikaans leiderschap, direct aan Turkse toetreding tot de EU. Daarvoor gelden echter allerlei andere criteria, namelijk de zogenoemde Kopenhagen-criteria, die onder meer voorzien in respect voor democratische principes, mensenrechten en de rechten van minderheden.
De autoritaire Turkse president heeft daar al enige tijd afstand van genomen. Tegelijkertijd winnen in Europa steeds meer autoritaire partijen terrein die mensenrechten negeren, waardoor de weg voor een pragmatische deal tussen Turkije en Europa lijkt te worden geopend.
Bovendien speculeert de Turkse minister van Buitenlandse Zaken, Hakan Fidan, openlijk over de ‘afbrokkeling van de NAVO’ en stelt hij dat Turkije in dat geval bereid is bij te dragen aan een ‘nieuw Europees veiligheidsbouwwerk’.
Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne speelt Turkije een dubbelrol. Uit economische belangen heeft het nooit deelgenomen aan de westerse sancties tegen Rusland. Tegelijkertijd heeft het Turkse drones geleverd aan Oekraïne en zich uitgesproken voor de territoriale integriteit van het land. Nu lijkt Turkije toch meer de westerse kant op te schuiven.
Hoe komt het dat sommige democratieën ten onder gaan en dictaturen worden? Zijn er parallellen tussen het Duitsland van de jaren dertig en het hedendaagse populisme van Donald Trump? De Kanttekening spreekt hierover met de Amerikaanse historicus Benjamin Carter Hett.
Hett schreef in 2018 het veelgeprezen boek The Death of Democracy (in het Nederlands vertaald als De populist) over de opkomst van Adolf Hitler en de mechanismen achter zijn Machtergreifung in 1933. Hett legt uit hoe conservatieve elites, economische crises en politieke verdeeldheid een cruciale rol speelden bij Hitlers weg naar de absolute macht. Daarnaast kijken we ook naar het heden: in hoeverre zijn er parallellen met de opkomst van Donald Trump en de uitdagingen voor de democratie vandaag?
Hoe kon Adolf Hitler op 30 januari 1933 aan de macht komen? Wie maakte zijn Machtergreifung mogelijk?
‘Dat is een gecompliceerde vraag. Hitler was een getalenteerde spreker en een slimme tacticus. Hij durfde risico’s te nemen, en vaak werkte dat in zijn voordeel. Maar laten we niet vergeten dat Hitler nooit aan de macht had kunnen komen zonder de steun van de conservatieve elite.
‘Mensen als president Paul von Hindenburg, Franz von Papen en generaal Kurt von Schleicher dachten dat ze Hitler konden gebruiken voor hun eigen agenda. Hij was anticommunistisch, nationalist en steunde het leger. Ze zagen hem als een pion, maar uiteindelijk maakten ze een deal met de duivel.’
Was de verdeeldheid op links niet ook een belangrijke factor? De communisten zagen de sociaaldemocraten als hun grootste vijand, niet de nazi’s.
‘Absoluut. De conservatieve elite draagt de meeste schuld, maar ook links is verantwoordelijk voor Hitlers machtsovername. De twee grote linkse partijen – de sociaal-democratische SPD en de communistische KPD – waren samen sterk, maar ze weigerden samen te werken. Later in de jaren dertig ontstonden in andere landen volksfronten tegen het fascisme, zoals in Spanje en Frankrijk, maar dit gebeurde niet in Duitsland.’
Waarom?
‘Dat had te maken met de mislukte Spartakistenopstand van 1919, die met steun van de sociaaldemocraten met geweld werd neergeslagen. De communisten zagen dit als verraad en zouden het de sociaaldemocraten nooit vergeven.
‘De sociaaldemocratische regering in Berlijn droeg bij aan het voortduren van de animositeit: ze liet de politie schieten op communistische demonstranten, met tientallen doden als gevolg. De haat tussen beide groepen bleef bestaan.
‘Ten slotte speelde ook Sovjetleider Jozef Stalin een niet te onderschatten rol: hij verbood communistische partijen in de wereld samenwerking met sociaaldemocraten, wat een gezamenlijke vuist maken tegen het fascisme onmogelijk maakte.’
Benjamin Carter Hett
En hoe zat het met de grondwet van de Weimarrepubliek? Het beruchte artikel 48 in deze constitutie gaf de Rijkspresident immers de macht om per decreet te regeren.
‘Dat klopt. Voordat ik historicus werd, was ik advocaat in Canada. Een van de eerste lessen in de rechten is: je moet wetten schrijven met slechte mensen in gedachten – mensen die de regels zullen misbruiken. Artikel 48 gaf de Duitse Rijkspresident feitelijk ongelimiteerde macht. Een minister hoefde het alleen maar mede te ondertekenen en dan was het decreet wet.
‘Als je een democratische president hebt, is dat geen probleem. Maar Hindenburg was geen democraat. Vanaf 1930 was Duitsland feitelijk al geen democratie meer, omdat de kabinetten vanaf dat jaar regeerden per presidentieel decreet.’
Ben ik nog een factor vergeten?
‘De economie. De Beurskrach van 1929, de plotselinge ineenstorting van de aandelenkoersen op de beurs van Wall Street in New York, leidde tot massale werkloosheid en armoede in Duitsland. Er is een sterke correlatie: bij de Rijksdagverkiezingen van 1928 haalde Hitlers NSDAP slechts 2,6 procent van de stemmen, maar bij de verkiezingen van 1930 kreeg de partij opeens 18,3 procent, een enorme stijging. Wat was er intussen gebeurd? De economische crisis.
‘Hij was de stem van ongeveer een derde van het Duitse volk’
‘Ook het Duitse platteland werd hard geraakt. Goedkoop graan uit de Nieuwe Wereld verwoestte in de jaren twintig al de Duitse boerenstand. Aanvankelijk steunden boze boeren de beweging Landvolk, maar in de jaren dertig werden veel van deze boeren nazi.’
In hoeverre was Hitler de ‘stem van het volk’?
‘Hij was de stem van ongeveer een derde van het Duitse volk. Zijn beste verkiezingsresultaat was in 1932, met 37,3 procent van de stemmen. Duitsland kende veel ressentiment, en Hitler verwoordde de woede van een groot deel van de bevolking. Toch stemde de meerderheid nooit op hem.
‘Na 1933 werd Hitler populairder. In 1938 had hij Oostenrijk en het Sudetenland bij het Rijk gevoegd, de werkloosheid verdween en de economie groeide. De Duitse historicus Joachim Fest zei ooit: ‘Als Hitler in 1938 vermoord was, dan zou hij herinnerd worden als de grootste Duitse politicus ooit, ondanks de concentratiekampen voor politieke tegenstanders.’ Maar daarna stortte hij Duitsland en de wereld in een nieuwe wereldoorlog en kwam de Holocaust.’
Hoe wist Hitler, nadat hij Rijkskanselier was, in zeer korte tijd dictator te worden?
‘De sleutel was dat hij snel zijn macht centraliseerde. Cruciale stappen waren de Rijksdagbrand op 27 februari 1933 en de daaropvolgende noodtoestand, waardoor individuele rechten uit de Weimargrondwet werden opgeschort.
‘Op 5 maart 1933 werden er opnieuw verkiezingen gehouden, die semi-democratisch waren. De NSDAP kwam op 43,9 procent uit, nog steeds geen parlementaire meerderheid. Maar met de steun van andere partijen kreeg hij het Ermächtigungsgesetz, de machtigingswet, door de Rijksdag, waarmee hij vier jaar lang met totale bevoegdheden kon regeren. Vervolgens werden andere partijen en vakbonden verboden en werd de pers onder controle gebracht, de Gleichschaltung. In juli 1933 was Hitler feitelijk dictator.’
Was dat niet een jaar later, met de beruchte ‘Nacht van de Lange Messen’ en het overlijden van Rijkspresident Hindenburg?
‘Hitler was in 1933 dictator geworden, maar consolideerde zijn macht in 1934 en in 1938. Tussen 30 juni en 2 juli 1934 liet Hitler tijdens de ‘Nacht van de Lange Messen’, 100 tot 200 mensen vermoorden. Het ging om dissidente SA-leiders en conservatieve tegenstanders van Hitler, zoals generaal Schleicher en advocaat Edgar Julius Jung. De laatste werd vermoord omdat hij een kritische speech over Hitler had geschreven voor Franz von Papen.
‘Toen Hindenburg op 2 augustus 1934 overleed verklaarde Hitler dat niemand hem kon vervangen. Hij schafte het presidentschap af en benoemde zichzelf tot Führer.
‘In 1938 wist Hitler het leger definitief onder zijn controle te brengen, tijdens de zogenoemde Blomberg-Fritschaffaire. Twee hoge militairen in het Duitse leger, Werner von Blomberg en Werner von Fritsch, waren kritisch over Hitlers plannen om Europa te veroveren. Ze werden in verband gebracht met seksschandalen – Blombergs jonge vrouw had ooit voor een pornografisch blad geposeerd en de naar verluidt homoseksuele Fritz zou seks hebben gehad met een minderjarige jongen (een fabricatie van de Gestapo) – en vervolgens aan de kant gezet. Hitler had nu de handen vrij voor zijn veroveringsplannen.’
‘Hitler schakelde systematisch alle potentiële tegenstanders uit: vakbonden, politieke partijen en kritische media’
Waarom was er na 1933 nauwelijks verzet tegen Hitler?
‘Het was een combinatie van Hitlers succes, zijn charisma en de angst voor repressie. Hitler schakelde systematisch alle potentiële tegenstanders uit: vakbonden, politieke partijen en kritische media.
‘De enige serieuze tegenstand kwam uit het leger, zoals in juli 1944 bij de mislukte bomaanslag op Hitler. Er waren eerdere pogingen, zoals in 1943, maar Hitler had vaak geluk – een keer zou de aanslagpleger hem tijdens een tentoonstelling vermoorden met een bom. Maar Hitler vond de tentoonstelling maar saai en was binnen vijf minuten weg.’
Tot zover de geschiedenis. De reden dat ik u interview over uw interessante boek is het heden. Is Donald Trump bezig met een Gleichschaltung? Hij ontslaat massaal ambtenaren, accepteert alleen ja-knikkers en weert de Associated Press uit het Witte Huis.
‘Er zijn zeker parallellen. Trump zou denk ik graag zoveel binnenlandse macht hebben als Hitler. De nazi’s hadden een wet om ambtenaren te ontslaan met ‘foute’ opvattingen of Joodse afkomst.
‘Toch zijn er ook grote verschillen. De Verenigde Staten zullen geen dictatuur accepteren. Je ziet dat Trump nu minder populair is in de peilingen. Misschien voelen Republikeinen zich straks minder bang om zich tegen hem uit te spreken.’
Dat Amerikanen geen dictatuur accepteren, ligt dat aan de democratische traditie van de VS?
‘Ja. De VS hebben een 250 jaar oude democratische traditie. Bovendien zijn Amerikanen individualistisch ingesteld, wat een dictatuur bemoeilijkt. Dat heeft ook nadelen – denk aan de weigering om maskers te dragen tijdens covid – maar het helpt tegen totalitaire neigingen.’
Hitlers succes inspireerde andere autoritaire leiders zoals Quisling en Mussert. Trump wordt op zijn beurt geprezen door Geert Wilders. Is hier een parallel?
‘Zeker. Net zoals Hitler in de jaren dertig autoritaire regimes een boost gaf, stimuleert Trump nu extreemrechtse partijen in Europa, zoals Alternative für Deutschland. Ik heb het gevoel soms dat we de jaren dertig nu aan het herbeleven zijn, wel in een andere vorm.
‘Toch wil ik niet in pessimisme blijven hangen. Want als Trump faalt, kan dat juist een positief effect hebben. Een economische crisis onder Trump zou zijn populariteit schaden – en daarmee ook die van zijn Europese geestverwanten.’
Een voorspelling?
Daar ben ik voorzichtig in. Mijn vader, ook een geschiedenisprofessor, zei eens: ‘Historici hebben soms gelijk over het verleden, maar slaan altijd de plank mis bij het voorspellen van de toekomst.’
Onze site gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën onder andere om u een optimale gebruikerservaring te bieden. Ook kunnen we hierdoor het gedrag van bezoekers vastleggen en analyseren en daardoor onze website verbeteren.
Deze website gebruikt cookies om uw gebruikservaring op deze website te verbeteren. Van deze cookies worden cookies aangemerkt als "Noodzakelijk" in uw browser bewaard, deze cookies zijn essentieel voor het functioneren van de website. Bijvoorbeeld het opslaan van uw keuze of u wel of geen cookies wilt hebben. Wij maken ook gebruik van cookies van derde partijen die ons helpen met het analyseren en begrijpen van de gebruik van deze website door u. Deze cookies worden alleen gebruikt als u daar toestemming toe geeft. U heeft ook de mogelijkheid om uzelf uit te sluiten voor deze cookies. Dit zal echter effect hebben op uw gebruikerservaring.
Noodzakelijke cookies zijn absoluut nodig voor het functioneren van de website. De cookies in deze categorie zorgen alleen voor de veiligheid en het functioneren van deze website . Deze cookies bewaren geen persoonlijke gegevens
Deze cookies zijn niet strict noodzakelijk, maar ze helpen de Kanttekening een beter beeld te krijgen van de gebruikers die langskomen en ons aan te passen aan de behoeftes van onze lezers. Hiervoor gebruiken wij tracking cookies. Bij het embedden van elementen vanuit andere websites zullen er door deze sites ook cookies worden gebruikt.
