Ik accepteerde de aanvraag toch, omdat ik het juist belangrijk vind om mijn mening te laten horen in een kring die het absoluut niet met mij eens is. Ik heb wel diep nagedacht wat ik De Telegraaf-lezer wilde vertellen. Ik dacht: hoe kan ik de Tegraaf-lezer de populariteit van Erdogan onder Turkse Nederlanders uitleggen? Welke politieke figuur komt in Nederland bij hem in de buurt? En zeg nu zelf, van alle Nederlandse politieke leiders komt Wilders toch echt het dichtst bij hem in de buurt. Ze zijn beiden populisten, goed in one-liners, waarbij zij elke actuele gebeurtenis uitleggen als een bewijs voor hun gelijk. Ze leiden beiden hun partij met strakke hand en dulden geen tegenspraak of iemand naast hen. Ze spelen beiden de nationalistische kaart waarbij steeds een andere minderheidsgroep als potentieel gevaar voor de natie wordt afgeschilderd, maar een nog belangrijkere overeenkomst is dat zij beiden zeggen “de gewone man” te vertegenwoordigen die “door de elite wordt geminacht”.

In Turkije was dat ooit de seculiere politieke elite die neerkeek op de religieuze plattelandsbevolking. De partij van Erdogan, de AKP, maakte daar een eind aan. Maar wellicht nog belangrijker is de psychologisch component. Erdogan herstelt voor veel Turkse Nederlanders, precies zoals Wilders voor veel autochtone Nederlanders, hun trots. Voor de Turkse Nederlanders de trots dat Erdogan toch maar mooi Merkel en Rutte bedelend op de knietjes krijgt. Trots dat Turkije “nee” kan zeggen tegen Europa en sterk genoeg is om ”zijn eigen weg” te gaan. Het is het soort gevoel dat los komt als Turkije met voetbal Nederland verslaat in Konya en naar het EK gaat en Nederland niet. Zo’n gevoel gaat veel dieper dan de sympathie voor een partijprogramma. Datzelfde gevoel geeft Wilders ook aan veel autochtone Nederlanders. Hij zegt: je mag weer trots zijn op Nederland. Wij moeten trots zijn om Nederlander te zijn en wij gaan daarom onze eigen weg en wij willen niet dat Europa ons vertelt wat wij moeten doen.

De journalist van De Telegraaf, Silvan Schoonhoven, luisterde oprecht geïnteresseerd naar mijn betoog. Je hoorde zijn brein knarsen. ”Interessant”, zei hij meermaals. Maar zoals je al kunt raden wilde De Telegraaf mijn analyse natuurlijk helemaal niet plaatsen. Daar zit De Telegraaf-lezer namelijk helemaal niet op te wachten. What was I thinking?

De komst van veel vluchtelingen uit Syrië en andere landen in het Midden-Oosten confronteert ook Nederland zo plots met een verschijnsel dat het ontwend is geraakt, en waarvan we dus niet precies weten hoe we het moeten beoordelen: met bekeringen, in dit geval van moslim tot christen. In diverse gevallen roept dit ook bij de kerken die zo nieuwe leden mogen bijschrijven, vragen op: gaat het om een bekering uit overtuiging, of om een bekering uit opportunisme?

Thans is dat voor de meeste Nederlanders immers vrijwel ondenkbaar geworden: dat je van geloof wisselt met het oog op je carrièrekansen. We kennen al meer dan anderhalve eeuw scheiding van kerk en staat, en godsdienst is een privézaak geworden. Toen twee jaar terug een Nederlands kraanbouwbedrijf, ten einde een opdracht nabij de Kaäba binnen te slepen, haar werknemers tijdelijk moslim liet worden, was dat goed voor de krant. Of die werknemers ook zo ver gingen als de Nederlandse Arabist Snouck Hurgronje (1857-1936), die zich in 1885 zelfs liet besnijden om zonder risico als ‘pelgrim’ Mekka binnen te komen, bleef daarbij onduidelijk. De undercoveractie van Hurgronje doet daarbij denken aan de huidige van Maarten Zeegers: een antropologische studie mogelijk gemaakt door vermomming.

Daar waar geen vrijheid en gelijkheid van godsdienst bestaat, bekeren zich echter altijd regelmatig grote groepen mensen tot het dominante geloof, met het oog op betere toekomstperspectieven, of, in extremere gevallen, om letterlijk hun huid te redden. Dat was vroeger ook in Europa het geval. In Andalusië zagen, na de verovering van Granada (het laatste restant van het grote kalifaat van Cordoba) door Spanje in 1492, de joden zich voor de keuze gesteld om zich of te bekeren, of te vertrekken – velen kozen voor het eerste, ook al bleven ze dan soms in het geheim nog lang hun oorspronkelijke riten trouw. In Frankrijk stelde Lodewijk XIV (1638-1715) met de herroeping van het Edict van Nantes in 1685 de protestantse Hugenoten voor dezelfde keus: katholiek worden of het land uit – of het gevang.

In vrijwel heel Europa bepaalde tot de Verlichting de vorst het geloof van zijn onderdanen. En nadien kwam er wel vrijheid van godsdienst, maar in de praktijk betekende dat niet meteen ook gelijkheid van godsdienst. In Nederland hadden protestanten lang maatschappelijk een streepje op de katholieken voor, die werden gediscrimineerd en niet voor vol aangezien.

Nog bij het huwelijk van prinses Irene in 1965 stak in protestantse kring een storm van verontwaardiging op dat zij omwille van haar huwelijk met een Spaanse troonpretendent katholiek geworden was. En ook de komst (zonder bekering) van de katholieke Maximá leidde bij de orthodox-gereformeerde SGP tot gefronste wenkbrauwen, terwijl al eerder het feit dat ex-koningin Juliana (1909-2004) op de bruiloft van één van haar kleinkinderen óók van de hostie gesnoept had, opzien baarde.

Hoe dan ook: wij hebben in Europa inmiddels – van het Koninklijk Huis afgezien – weinig ervaringen meer met ‘zakelijk’ gemotiveerde bekeringen. Dat komt, omdat geloof er inmiddels voor iemands loopbaan zo weinig meer toe heet te doen, dat het door de gelovigen zelf inhoudelijk serieus kan worden genomen, zonder enige maatschappelijke bijbedoelingen.

Dat maakt bekeringen in onze ogen snel een stuk oprechter, dan in vroeger eeuwen het geval was. Tegelijk is in het seculiere Nederland geloof als zodanig dermate privé en onbelangrijk geworden, dat veel autochtonen zich verbazen wanneer mensen überhaupt nog op grond van een bewust veranderde overtuiging van kerk wisselen; de meeste christenen zijn immers niet katholiek of protestant als gevolg van eigen keuze, maar omdat zij in een bepaald nest zijn opgegroeid.

In sommige islamitische landen worden christenen (en zeker tot christenen bekeerde moslims) echter van overheidswege vervolgd en/of vanuit hun omgeving bedreigd, en daardoor heb je als christen uit Iran in de asielprocedure een grotere kans op een verblijfsvergunning dan als moslim. Valt het iemand kwalijk te nemen dat hij of zij met het oog op een betere toekomst van geloof wisselt, zoals dat eeuwen lang ook in Europa is gebeurd? Dat is het paradoxale: juist omdat in een land als Iran het geloof veel serieuzer wordt genomen dan hier, zijn sommigen geneigd hun eigen geloofsovertuiging een stuk minder serieus te nemen, omdat hun toekomstperspectieven er veel sterker van afhankelijk zijn.

Uiteraard levert zo’n bekering soms wel eens komische taferelen op – zoals een kersvers gedoopte ex-moslima, die recent bij een maaltijd vroeg, of die wel halal is: iets wat zij zich nu als christen immers niet meer dient af te vragen. Aan de oprechtheid van haar bekering hoeft dat overigens niets af te doen, dat oud en nieuw nog even door elkaar lopen.

Dat was ooit in Europa, toen dat gekerstend werd, ook niet anders. Ook toen bleven oude niet-christelijke opvattingen en gebruiken nog lang naast de nieuwe christelijke bestaan, of werden beide tot iets nieuws versmolten. Daar danken we zowel Sinterklaas als Kerstmis aan – tradities met een heidense oorsprong, die door een christelijk sausje tot religieus-correcte festijnen werden getransformeerd.

Dat was vijftig jaar geleden wel anders. In een tijd dat dienstweigeren zo ongeveer gelijk stond aan landverraad, weigerde Ali in Vietnam te gaan vechten. ”Ik heb geen ruzie met de Vietcong [het Noord-Vietnamese leger]”, zei hij.

Het kostte hem zijn wereldtitel boksen en kwam hem bijna op gevangenisstraf te staan. Hij verloor ruim drie kostbare jaren van zijn carrière. Daar kwam nog bij dat Ali, geboren als Cassius Clay, zich in de jaren zestig tot de islam bekeerde. Dat op zichzelf was geen heel opzienbarend nieuws in die tijd, eerder een curiositeit. Dat Ali, die door een groot deel van blank Amerika bij zijn oorspronkelijke ‘slavennaam’ werd aangesproken, zich aansloot bij de in die tijd als radicaal bekend staande Nation of Islam, vond men veel schokkender. Ali kwam in contact met de legendarische Malcolm X (1925-1965), het beroemdste lid van de Nation. Het was de tijd dat er in de Verenigde Staten apartheid bestond, met gescheiden voorzieningen voor blank en zwart, net als in Zuid-Afrika. En hoewel een flink deel van blank Amerika, vooral in de noordelijke staten, niets moest hebben van de racisten die de zuidelijke staten domineerden, was het idee dat je buurman zwart is ook voor hen nog moeilijk te aanvaarden. Het was de tijd van de beruchte moorden op voorvechters van gelijke rechten zoals X en Martin Luther King (1929-1968). Ali werd ook meermaals bedreigd, maar bleef zich compromisloos inzetten voor de zaak. Hij stelde de dubbele moraal in Amerika genadeloos aan de kaak waarin de zwarte bevolking wel moest gaan vechten in Zuidoost-Azië ”om daar de democratie te brengen”, maar thuis behandeld werd als tweederangs burger. Nu wordt deze compromisloze man als een held geëerd. Het kan verkeren.

Ik moest hieraan denken toen ik de portretten van Abou Hafs, Nourdeen Wildeman en Salaheddine Benchikhi in de NRC van 3 juni las. Drie compromisloze jonge moslims die zeggen dat zij geen boodschap hebben aan al die lieden die vinden dat er geen plaats is voor islam in dit land. Hoezo is hier geen plaats voor moslims? Wie bepaalt dat? Wie heeft het hier voor het zeggen en waarom zou een geboren en getogen Nederlander die toevallig moslim is daar minder over te zeggen hebben dan een ander? Dat is ongeveer de boodschap van de drie activisten. Ook bij hen geen goed woord over voor al die moslims die het op een akkoordje willen gooien met de gevestigde orde en voor de dubbele moraal die bijvoorbeeld te zien is bij de reacties op de aanslagen in Brussel en die in Ankara. Moslims moeten veel duidelijker en veel compromislozer het anti-islam-klimaat in Nederland aan de kaak stellen. ”De strategie van het gestrekte been”, noemt Hafs dat.

Heel opmerkelijk is de constatering in het artikel dat de onverzoenlijke toon van mensen als Hafs, Wildeman en Benchikhi juist de kloof tussen moslims en niet-moslims vergroot en dus het doel van volwaardig burgerschap juist verder weg brengt. Een interessante maar nogal kromme redenering, omdat je daarmee dus eigenlijk zegt dat alleen als iedereen het van harte met je eens is en je aanpak volledig onderschrijft, je actie kunt voeren tegen onrecht. Is actie en verzet in zijn aard niet altijd ontregelend? En schop je niet altijd per definitie tegen zere benen? De mannen in het artikel in de NRC willen onomwonden duidelijk maken dat er veel mis is in Nederland en dat het klimaat jegens moslims tamelijk verziekt is. De onlangs verschenen rapporten van het Rotterdamse moslimplatform SPIOR en van de Amsterdamse onderzoekster Ineke van der Valk over uitingen van haat tegen moslims en de islam laten aan duidelijkheid niets te wensen over.

Zijn het Nederland van nu en het Amerika van de jaren zestig onvergelijkbaar? Natuurlijk wordt dat straks weer geroepen. ”Daar was echt onrecht en hier zijn we alleen bezig een ordelijke samenleving te maken.” Dat werd ongetwijfeld ook gezegd tegen mensen als Ali en X. ”Ondankbare honden die jullie zijn.” Daar zit de overeenkomst. Toen en nu zeggen activisten: stop met je hypocriete praatjes over gelijkheid, over rechten, over vrijheid en over waarden als je niet eens in staat bent om je bevolking gelijkwaardig te behandelen. Stop met je steeds opschuivende voorwaarden en eisen. Wij bepalen ook mee hoe de samenleving eruit ziet en daar hebben we jullie goedkeuring niet voor nodig.

En zo rolt de geschiedenis verder.

Journalisten, wetenschappers, activisten, velen van hen wordt onrecht aangedaan en terecht protesteren ze daartegen. Tegelijkertijd is het in het kader van genoemde ontwikkelingen gemakkelijk om de rol van het slachtoffer aan te nemen. En in die houding schuilt wat mij betreft een gevaar. Want de rol van slachtoffer aannemen is in wezen ook een weglopen van verantwoordelijkheid. Nu heb ik het hier niet over individuele gevallen van journalisten en wetenschappers die in hun privé-leven moeten boeten vanwege hun deelname aan het publieke debat in Turkije. Ik wil het op een wat hoger niveau tillen en dan met name kijken naar het geval van de krant Zaman en haar edities buiten Turkije, zoals Zaman Vandaag.

Het is algemeen bekend dat de redactie en medewerkers van Zaman en haar buitenlandse edities zich geïnspireerd weten door de moslimgeleerde en -autoriteit Fethullah Gülen. Gülen is een vroegere kompaan van Erdogan en feitelijk streefden zij hetzelfde doel na: de islamisering van Turkije. Om redenen, waarvan het melden hier te ver voert, omdat er geen ruimte voor is, is er een conflict tussen beide mannen ontstaan. Gülen, die sinds 1999 in Amerika woont, propageert de boodschap van een tolerante, bruggenbouwende en geweldloze islam. Hij veroordeelt keer op keer de gewelddadige aanslagen die in naam van de islam worden gepleegd. Dat zijn wat mij betreft allemaal prijzenswaardige zaken en mensen als Gülen heeft de islamitische wereld hard nodig. Tegelijkertijd moet ook vastgesteld worden dat het tussen beide mannen maar niet goed lijkt te komen. Zeker, Gülen heeft via journalist Fehmi Koru geprobeerd Erdogan de hand te reiken, maar dat werd hooghartig door de laatste afgeslagen. Dat gaf Gülen op zijn beurt weer de gelegenheid zijn rol als goedwillende buitenstaander te benadrukken, maar het leidde er niet toe dat hij de strijdbijl begraven heeft. Integendeel.

En zo kan het zijn dat Turkije, dat toch al zo geteisterd wordt door de vluchtelingencrisis en de strijd tegen de PKK, ook nog eens geconfronteerd wordt met een ideologische strijd die het land ernstig verdeelt. Er zijn namelijk nogal wat Gülen-aanhangers in Turkije zoals er ook veel aanhangers van Erdogan zijn. Maar Erdogan is de baas en hij was het die besloot de Gülen-krant Zaman van haar ideologische basis en leiding te ontdoen. Voor de persvrijheid is dat een ramp, voor de individuele medewerkers ook. Ook voor de Zaman-affiliaties buiten Turkije is dat een ramp, want zij zijn als het ware hun moederschip kwijt en moeten zich organisatorisch herpakken.

Dit perspectief schetsend kom ik terug op de ‘buitenstaandersrol’ die ik boven noemde. Het is voor de Gülen-aanhangers natuurlijk koren op de molen wat er gebeurd is. Ze kunnen zeggen, en dat doen ze ook, dat ze slachtoffer zijn van de nietsontziende machtspolitiek van Erdogan . Maar dat slachtofferschap ontslaat hen niet van de verantwoordelijkheid die ze hebben de situatie te bezien zoals deze zich nu ontwikkeld heeft. Wat heeft hun ideologische leider Gülen bewogen? Heeft hij initiatieven vanuit het verre Amerika ondernomen om erger te voorkomen? Niets van dit alles.

De aanhangers van Gülen dienen zich achter de oren te krabben. Is het niet eens tijd afstand te nemen van een meester die ver weg zit en feitelijk weinig tot niets doet. Heb je echt een man als Gülen nodig om tot een bruggenbouwende, tolerante en geweldloze islam te komen? Ik dacht het niet. Bovendien impliceert het slaafs volgen van de geleerde dat de verdeeldheid in Turkije alleen maar toeneemt. Ik zou daarom denken dat het tijd wordt voor een derde niet persoonsgebonden weg van de islam en waarom zouden de Zaman-edities buiten Turkije daar geen eerste aanzet toe doen?

Het boek van Zeegers is een portret van de Transvaalbuurt in Den Haag waar veel moslims wonen en ook veel salafistische jongeren te vinden zijn. ‘Het Nederlandse Molenbeek’ staat achterop het boek. Toen het hem blijkbaar niet lukte om met open vizier te werk te gaan, deed hij zich voor als moslim. Hij liet zijn baard groeien en ging undercover. Met zijn kennis van het Arabisch en ervaring van een tweeëneenhalf jaar verblijf in Syrië, wist hij zijn gesprekspartners in de buurt om de tuin te leiden. Hij claimt dat het hem informatie opleverde die je als niet-moslim nooit zal krijgen.

Het boek levert overigens geen inzichten op die al niet bekend waren. Het is al met al een vrij vlak verhaal. De auteur heeft er zeker geen onderwereldportret van gemaakt, alsof we te maken hebben met de hormonenmaffia, of een synthetische drugsbende. Het enige ‘sensationele’ aan het boek is eigenlijk de suggestie dat ons als lezers een kijkje gegund wordt in een wereld die voor buitenstaanders hermetisch gesloten is. Daarom was de publicatie van zijn boek en zijn coming out als undercover journalist goed voor ruime media-aandacht en sappige details bij Pauw.

Inhoudelijk aanzienlijk kwalijker is het boek van Vossius dat al in 2010 verscheen, maar pas onlangs meer aandacht kreeg toen bleek dat achter die naam Pepijn van Houwelingen schuil gaat. Eén en ander kwam aan het rollen toen bleek dat de auteur ook één van de initiatiefnemers was van het Oekraïne-referendum.

In het boek droomt de auteur over een wereld zonder mensenrechten en ontdaan van ‘de linkse elite’ die het volgens hem in Europa voor het zeggen heeft. Hij romantiseert geweld en discriminatie, en onderdrukking van vrouwen. Hij vindt dat de bevolking zich tegen de staat moet kunnen bewapenen en beschouwt het Derde Rijk (1933-1945) als een staatsvorm die superieur is boven de westerse. Europa gaat volgens hem ten onder aan zwakheid en decadentie. Het is al met al een ranzig, extreem-rechts geschrift waar PVV-ideoloog Martin Bosma nog een puntje aan zou kunnen zuigen.

Toen Van Houwelingen als auteur ontmaskerd werd kwam hij met het belachelijke argument dat het hier slechts ging om een literair experiment, een fictief verhaal. Het zouden niet zijn eigen opvattingen zijn, maar kennelijk was hij zo laf dat hij aanvankelijk ontkende achter het pseudoniem Vossius schuil te gaan. Het SCP beschouwt vrijheid van meningsuiting als een groot goed, maar kennelijk is men ook bang voor imagoschade. Daarom wordt hij niet meer betrokken bij onderzoek dat te maken heeft met de Europese Unie en met referenda.

Achterbaks en onethisch zijn beide auteurs om verschillende redenen. Zeegers heeft gedaan wat op universiteiten valt onder het integriteitsprotocol. In dit geval gaat het om het principe informed consent. Dat betekent dat de onderzoeksethiek van je verlangt dat je je informanten open en eerlijk duidelijk maakt wat je bedoelingen zijn. Maar terwijl journalisten er als de kippen bij zijn als wetenschappers over de schreef gaan, kunnen zij kennelijk zelf dit soort ethische regels aan hun laars lappen. Zeegers heeft zijn gesprekspartners gewoon belazerd. Met welk doel? In dienst van de goede zaak? De auteur heeft zelf ook vastgesteld dat er onder de bewoners van de buurt groot wantrouwen bestaat. Wat een ontdekking! Dat wantrouwen wordt door dit soort onderzoeksmethoden alleen maar groter.

Dan Van Houwelingen. Die verkondigt niet alleen foute denkbeelden, maar is vooral laf. Hij weet heel goed hoe omstreden en wellicht strafbaar zijn opvattingen zijn. Daarom verkiest de auteur ervoor in de anonimiteit zijn groteske denkbeelden te ventileren, verpakt in fictie. Het doet mij denken aan het boekje De ondergang van Nederland: land der naïeve dwazen, dat in 1990 door ene Mohamed Rasoel werd gepubliceerd. Het was één van de eerste anti-islamitische pamfletten in Nederland en zorgde voor nogal wat ophef. Zijn identiteit is altijd een raadsel gebleven hoewel het vermoeden bestond dat er een variétéartiest van Pakistaanse afkomst achter zat.

Juist als je zaken verkondigt die politiek en maatschappelijk gevoelig liggen, of omstreden zijn en waar de vrijheid van meningsuiting in het geding is, moet je open kaart spelen en transparant zijn. Ebru Umar uit haar scheldkanonnades in elk geval met open vizier. De auteurs die ik hier besprak doen dat niet en zijn daarom achterbaks.