‘Niemand is ooit zo gevaarlijk voor dit land geweest als Donald Trump’, vertelde de gepensioneerde voorzitter van de gezamenlijke stafchefs, Mark Milley, aan journalist Bob Woodward. ‘Ik realiseer me dat hij een totale fascist is. Hij is de gevaarlijkste persoon voor dit land. Een fascist tot in de kern.’
Het woord ‘fascist’ is tegenwoordig veelbesproken, nu de VS te maken hebben met grote verdeeldheid en de toekomst van de democratie onzeker is. Dit geldt ook voor Europa. Als we de beroemde zin uit Het Communistisch Manifest zouden aanpassen aan deze tijd, zou die luiden: ‘Er waart een spook door Europa – het spook van het fascisme.’
Sommigen zijn het niet eens met het veelvuldige gebruik van de term, maar voor het publiek is ‘fascisme’ een bekende vijand van democratie, diversiteit, vrede en vrijheid.
De cijfers wijzen op een duidelijke trend. Een onderzoek door meer dan 100 politicologen in 31 landen toont aan dat vorig jaar 32 procent van de Europese kiezers stemde op anti-establishment partijen, vergeleken met 20 procent in de jaren 2000 en 12 procent in de jaren 1990. Matthijs Rooduijn, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam, concludeert dat ongeveer de helft van deze kiezers steeds vaker extreemrechtse partijen steunt.
We bevinden ons in het midden van een historische politieke verandering, vooral dit jaar. Een recent voorbeeld is Oostenrijk, waar een neonazipartij de meeste stemmen kreeg. Partijen zoals FPÖ, AfD, RN en Fidesz worden gezien als mijlpalen op een weg die sommigen beschouwen als een reis naar het hart van de duisternis
Hongarije wordt al jaren door extreemrechts bestuurd. Tegenwoordig worden ook Italië en Finland door extreemrechtse partijen geleid, terwijl Frankrijk en Zweden er dicht bij zijn. De Italiaanse premier, Giorgia Meloni, van de partij Broeders van Italië, die wordt gezien als een opvolger van Mussolini’s fascisten, valt op, samen met Marine Le Pen in Frankrijk.
De meeste extreemrechtse partijen pleiten nog niet voor gewelddadige etnische zuiveringen
De opkomst van extreemrechtse bewegingen in Europa roept zorgen op over een mogelijke terugkeer van fascisme. Fascisme, bekend van figuren als Mussolini en Hitler, wordt gekenmerkt door autoritarisme, nationalisme, het onderdrukken van tegenstanders en het afwijzen van liberale democratie. Hoewel extreemrechtse bewegingen overeenkomsten vertonen, zoals nationalisme en xenofobie, is het te simpel om ze allemaal als fascistisch te bestempelen. Hedendaags extreemrechts in Europa vertoont fascistische trekken, maar er zijn belangrijke verschillen met traditioneel fascisme.
De opkomende partijen in Europa worden met verschillende termen omschreven: extreemrechts, neofascistisch, anti-immigratie, nationalistisch, neonazi, nationaal-conservatief, radicaal-rechts, anti-islam, alt-right, nativistisch en eurosceptisch.
De PopuList, een groot project onder leiding van Rooduijn, verdeelt al deze groepen om de nuances beter te begrijpen. ‘Radicaal-rechts’ is een term bedacht door Cas Mudde, een expert op het gebied van populisme en extreemrechts. Radicaal-rechtse partijen hebben twee belangrijke ideeën: nativisme (voorkeur voor de eigen bevolking) en autoritarisme. Voorbeelden hiervan zijn de National Rally (RN) van Marine Le Pen in Frankrijk, Vox in Spanje, Fidesz in Hongarije en de PVV.
Extreemrechtse partijen delen die twee belangrijke ideeën, maar willen verder gaan: ze willen de huidige democratische orde omverwerpen, zelfs met geweld. Forum voor Democratie (FvD), dat samenzweringstheorieën verspreidt en een ’tegenmaatschappij’ wil oprichten, wordt als extreemrechts beschouwd.
Een belangrijke overeenkomst tussen extreemrechts en fascisme is de focus op nationalisme en xenofobie. Veel extreemrechtse partijen beweren dat immigratie en multiculturalisme de culturele en etnische identiteit van hun land bedreigen. Deze nadruk op een uniforme nationale identiteit doet denken aan fascistische bewegingen uit het begin van de twintigste eeuw, die de natie verheven en vaak minderheden, zoals immigranten en Joden, als zondebokken voor maatschappelijke problemen aanwezen.
Tegenwoordig worden moslims vaak gezien als de belangrijkste bedreiging voor Europese waarden en veiligheid, terwijl Joden dat vroeger waren. De meeste extreemrechtse partijen pleiten echter niet – althans nog niet – voor gewelddadige etnische zuiveringen of het opzetten van een totalitaire staat, wat typisch was voor klassiek fascisme.
Fascistische regimes waren duidelijk antidemocratisch en wilden democratische instellingen afschaffen en vervangen door autoritaire regeringen. De meeste extreemrechtse bewegingen in Europa opereren echter binnen het democratische systeem. Ze bekritiseren de liberale democratie en pleiten voor een meerderheidsbestuur, maar vragen meestal niet om het afschaffen van democratische systemen.
In plaats daarvan proberen ze met succes de macht te krijgen via verkiezingen, zoals we zien bij Viktor Orbán in Hongarije.
Dit verandert echter niets aan de harde feiten uit de geschiedenis. De nationaalsocialisten onder Hitler wilden ook dezelfde koers varen, maar stopten toen ze beseften dat de omstandigheden goed waren om het systeem dat hen aan de macht had gebracht, aan te vallen.
