De beste oplossing voor eenzaamheid is contact met familie, ziet Emine Öncü.
Ik werk ongeveer twee jaar in een bejaardenhuis als vrijwilliger en mijn werk bestaat grotendeels uit het bieden van sociale ondersteuning. Ik ben vooral verantwoordelijk voor een bejaarde dame. Elke week bezoek ik haar op een middag en brengen we samen tijd door. We kletsen, gaan winkelen en eten een ijsje. We wandelen in het stadscentrum en soms wonen we concerten of filmvertoningen bij die door het bejaardenhuis worden georganiseerd. Op een dag vroeg ik nieuwsgierig aan haar: ‘Er zijn hier veel mensen van jouw leeftijd, dus je voelt je vast niet eenzaam, toch?’ Ze keek me aan, en in haar ogen leek een uitdrukking te liggen van ‘Wat zeg je? Natuurlijk ben ik eenzaam’. Ze bleef een tijdje stil en zei toen dat ze meestal in haar kamer zat en met niemand wilde praten.
De voorzieningen in het bejaardenhuis zijn eigenlijk vrij uitgebreid; er worden allerlei activiteiten georganiseerd. Toch vroeg ik me af waarom ze zich nog steeds eenzaam voelde. Het antwoord kreeg ik toen ik haar de volgende week bezocht.
Haar diepste verlangen is om samen met haar kinderen, kleinkinderen en zelfs de kinderen van haar kleinkinderen te zijn
Ik klopte op haar kamerdeur. Meestal moest ik even wachten omdat ze langzaam beweegt, maar deze keer deed ze meteen open. Nog voordat ik hallo kon zeggen, begon ze enthousiast te vertellen. Ik had haar nog nooit zo gelukkig gezien. ‘Weet je wat er is gebeurd?’ zei ze. ‘Mijn twee kleindochters kwamen me in het weekend bezoeken. Ze logeerden hier een nacht. Met z’n drieën sliepen we samen in één bed, we praatten, aten lekkere hapjes, dansten en keken een film.’ Ze vertelde dit met zo’n groot enthousiasme dat ik ook haar geluk voelde. Op dat moment begreep ik dat haar familie alles voor haar is. Haar diepste verlangen is om samen met haar kinderen, kleinkinderen en zelfs de kinderen van haar kleinkinderen te zijn. Haar kamer is als een fotoalbum; in feite leeft ze met de foto’s van haar familie.
De laatste tijd hebben we het probleem van eenzaamheid – de eenzame mensen, de eenzame jongeren en zelfs de eenzame kinderen – vaker besproken. In onze digitaliserende en individualiserende wereld zijn we op zoek naar oplossingen voor deze situatie. Soms komen we samen en organiseren we activiteiten; die momenten zijn erg plezierig en hartelijk. Maar wat gebeurt er daarna? Iedereen keert weer terug naar zijn eigen eenzame wereld. Het is net als het nemen van een pijnstiller voor pijn: een tijdelijke remedie waarmee het probleem niet wordt erkend. Maar wat is de permanente oplossing voor dit probleem?
Ik had haar nog nooit zo gelukkig gezien
Familie is de belangrijkste bouwsteen van de samenleving. Wat ik eigenlijk wil zeggen, is dit: familie kan het sterkste tegengif zijn voor het gevoel van eenzaamheid. Familie is een structuur die bescherming biedt in moeilijke tijden, vreugde deelt en onvoorwaardelijke liefde biedt. Een individu voelt zich veilig en waardevol in de familie; hij of zij weet dat hij of zij niet alleen staat als er uitdagingen zijn. Door elkaar emotioneel en lichamelijk te steunen, versterken familieleden het zelfvertrouwen en de levenshouding van de persoon in kwestie. Deze sterke band vermindert het gevoel van eenzaamheid, maakt het individu sterker en stelt hem of haar in staat om positieve bijdragen aan de samenleving te leveren. Misschien ligt de oplossing voor het eenzaamheidsprobleem niet alleen in het organiseren van activiteiten, maar ook in het bedenken van ideeën om de gezinsstructuur te versterken.
De beste manier om familiebanden te versterken, is door tijd met elkaar door te brengen. Als we minder individuele plannen maken en meer dingen als familie doen, zullen we voelen dat onze band sterker wordt. Een andere manier om onze band te versterken, is door onze waarden en tradities levend te houden. Bij het maken van vakantieplannen kunnen we denken aan reizen naar andere steden of landen, maar laten we niet vergeten dat een picknick, een gezellige maaltijd of een wandeling in de natuur met het hele gezin, gevolgd door een warme kop thee of koffie, rust in ons hart kan brengen. Ook moeten we niet vergeten om onze ouderen vaker te bezoeken; hun aanwezigheid en steun vormen een belangrijke basis voor ons gezin.
Nou, hier zijn we dan. Het aftellen naar wat wordt genoemd ‘de belangrijkste verkiezing in de geschiedenis van de VS’ is in volle gang. In het licht van het felle debat en de massale bezorgdheid over de toekomstige koers van onze planeet is de bottom line vrij duidelijk: de keuze zal uiteindelijk gaan tussen het behouden van de wereldorde – hoe fragiel die ook is – en een brave new world order.
Het is ook onmogelijk om niet herinnerd te worden aan het veelbesproken werk van Samuel P. Huntington, Clash of Civilizations, dat in 1996 in een uitgebreide vorm werd gepubliceerd. Een profetische verzameling theorieën, die in de huidige wereld van commotie verhelderend is, werpt veel licht op de wankele grond waarop wij, wereldburgers, ons bevinden. Huntington stelde dat toekomstige conflicten en oorlogen niet langs landsgrenzen maar langs culturele lijnen zouden ontstaan, en niet tussen landen maar tussen beschavingen zouden worden uitgevochten.
Bij de publicatie behoorde ik tot degenen die serieus aandacht besteedden aan zijn ideeën en zijn conservatieve visie verdedigden tegen beschuldigingen van een nieuw imperialistisch project. De waarheid lag ver van wat samenzweringstheoretici suggereerden. ‘Dit is geen pleidooi voor conflicten tussen beschavingen’, betoogde Huntington. ‘Het is een beschrijvende hypothese over hoe de toekomst eruit kan zien.’
‘Trump heeft geen beleid’; zijn stijl is van dag tot dag, zonder coherente strategieën
De verkiezingen van 2024 versterken deze ‘botsing tussen beschavingen’ in de VS, omdat partijen zich steeds meer richten op culturele denkbeelden in plaats van op economische of klassenverschillen. Het ideologische schisma tussen progressivisme en conservatisme is geëscaleerd tot een bijna-cultureel conflict, dat lijkt op Huntingtons beschrijving van botsende beschavingen, waarin identiteiten de primaire bron van verdeeldheid worden. Sociale media en wereldwijde communicatie verhevigen deze botsing, omdat ze burgers blootstellen aan wereldbeelden die fundamenteel tegengesteld lijken aan hun eigen culturele overtuigingen.
Veel van wat zich afspeelt in de adembenemende race tussen Kamala Harris en Donald Trump kan dan ook worden gelezen in de context die Huntington ons bood. De campagne heeft diepe scheuren blootgelegd in het culturele weefsel van de Amerikaanse samenleving, langs identiteiten en polarisatie, en bedreigt de instellingen die gebouwd zijn op die cultuur die in bijna 250 jaar geschiedenis is gevormd en getest, waardoor de VS de fakkeldrager van democratieën wereldwijd werd. De heersende elite wordt nu geconfronteerd met een nieuwe realiteit: niet-westerse beschavingen, waar autocraten de macht in handen hebben of krijgen, smeden onverwachte allianties met techmiljardairs die autoritaire tendensen delen. Deze beweging zet door onder de vlag van Trump, die nooit een geheim heeft gemaakt van zijn autoritaire drang.
Het huntingtoniaanse landschap in Europa verschilt ook niet veel van dat aan de overkant van de Atlantische Oceaan, wat doet denken aan een Zeitgeist of zelfs een voorbode van een nieuw tijdperk.
Identiteitspolitiek, ernstige anti-immigratiesentimenten en nativisme duwen het oude continent naar de politieke periferie. Verlangens om de entiteiten die het tijdperk van de Koude Oorlog symboliseren op te heffen – of op zijn minst te herzien – overlappen elkaar. Terwijl Trump erop gebrand lijkt de VN en de NAVO te verzwakken in overeenstemming met de wensen van Poetin, doen zijn gelijkgestemde medestanders in Europa – aangevoerd door Orbán – hun best om de EU te ondermijnen. Le Pen, Kickl, Weidel, Akesson en Wilders staan klaar om de federale Europese architectuur verder te ontmantelen. De Raad van Europa en het Europese Hof behoren ook tot de structuren die op een lang tijdperk van gebrek aan respect afstevenen. Kortom, de grond is rijp voor wanorde.
Wat zal de uitslag van de verkiezingen in de VS betekenen voor het internationale beleid, vooral in Europa en het Midden-Oosten?
Als Harris wint, is het antwoord minder ingewikkeld: haar team zal zich inzetten om het aangetaste imago van de VS te herstellen en het beleid van Biden met betrekking tot Oekraïne voort te zetten. Europese NAVO-leden, vooral in Scandinavië en Roemenië, kunnen opgelucht ademhalen, omdat ze voorspelbaarheid en consistentie voelen. Een overwinning van Trump suggereert echter juist het tegenovergestelde.
Zoals een voormalig adviseur het verwoordde: ‘Trump heeft geen beleid’; zijn stijl is van dag tot dag, zonder coherente strategieën. Als hij wint, kan een van de mogelijke slachtoffers Zelensky zijn, en gezien de beschuldigingen over zijn banden met Poetin, kan hij de hele NAVO-zone in Europa in gevaar brengen door een ongekend avonturisme, gebaseerd op persoonlijke transacties. Dit is zijn manier van denken.
Het Midden-Oosten vormt een andere, raadselachtige dimensie. Misschien is het verzwakken van Iran iets waar beide kandidaten het over eens zijn, maar het vraagstuk in de regio blijft een spel van vierdimensionaal schaak. Harris hoopt dat de regering van Netanyahu wordt afgeremd voordat het geweld niet alleen Gaza, maar ook delen van Libanon verwoest, maar Netanyahu heeft zich slim en succesvol opgesteld in zijn militaire campagnes om diplomatiek terrein te winnen. In deze context blijft Erdogan een dark horse; om verschillende redenen heeft hij nooit kunnen opschieten met de Democraten.
Zijn beste kans ligt daarom in een overwinning van Trump, aangezien hun managementstijlen – gebaseerd op meedogenloze persoonlijke macht – overlappen, met het vooruitzicht op een herstel van business as usual. Toch schuilt hier een valkuil voor Erdogan, omdat Trump op cruciale momenten mogelijk het Israëlische en Saoedische beleid in de regio boven het zijne verkiest.
Wat de uitkomst ook is, we staan allemaal voor moeilijkere tijden: hardere handelsoorlogen, oplopende spanningen met China en Rusland, verwoestende gevolgen van de klimaatcrisis, onstuitbare migratiepatronen en een politieke verschuiving naar extremen. Resultaten kunnen daarom eerder teleurstellen dan hoop geven op een rustiger toekomst. De spoken van Huntington zijn sterker dan ooit tevoren.
Drie ministeries in Israël willen de samenwerking met de Israëlische krant Haaretz beëindigen. De uitgever van de krant, Amos Schocken, zou zich kritisch hebben uitgelaten over het apartheidsregime van Israël ten opzichte van de Palestijnen.
Schocken sprak deze week op een conferentie in Londen, getiteld Israël na 7 oktober: bondgenoot of alleen? Volgens the Jerusalem Post noemde hij het apartheidsregime van Israël wreed en riep hij op tot sancties tegen Israëlische leiders. De krant meldde ook dat Schocken Palestijnse terroristen ‘vrijheidsstrijders’ noemde.
Dit laatste ontkent Schocken in een post op X. ‘Om twijfel te voorkomen: Hamas is geen vrijheidsstrijder. 7 oktober was een schokkende gebeurtenis, en in een artikel in de krant schreef ik dat de initiatiefnemers en de daders zwaar gestraft moeten worden.’
Daarnaast nuanceert hij zijn opmerking over vrijheidsstrijders. ‘Veel vrijheidsstrijders in de wereld, door de geschiedenis heen, hebben vreselijke terreurdaden gepleegd en onschuldige mensen schade berokkend om hun doelen te bereiken. Ik had moeten zeggen dat terrorisme onrechtmatig is.’
Het ministerie van Diaspora Zaken, evenals de ministeries van Binnenlandse Zaken, Onderwijs en Economie en Industrie, spraken zich donderdag uit tegen de uitgever. Bestaande overeenkomsten en alle toekomstige partnerschappen met de krant zullen worden stopgezet. Het is niet duidelijk op welke manier de krant verbonden is met de ministeries.
De reizende tentoonstelling Marokkaan in Mokum opende gisteren in de Amsterdamse Posthoornkerk, waar tot en met zondag 3 november lezingen, muziekoptredens en panelgesprekken worden georganiseerd. De expositie, die het Marokkaanse leven en de Marokkaanse geschiedenis in Amsterdam belicht, verhuist daarna naar verschillende andere locaties in de stad.
‘Marokkaan in Mokum’ is georganiseerd door EMCEMO, een organisatie die zich inzet voor gelijke behandeling van Nederlanders met een Marokkaanse achtergrond. De expositie maakt deel uit van het programma ter viering van het 750-jarig bestaan van Amsterdam in 2025.
Een opvallend onderdeel van de expositie is de aandacht voor een bijzonder stuk koloniale geschiedenis: een tentoonstelling van ruim 100 jaar geleden waarin ‘levende Marokkanen’ te zien waren, iets wat destijds ook gebeurde met Chinezen, Moren, Indianen en Creolen, schrijft Republiek Allochtonië.
De Marokkaans-Nederlandse schrijver Abdelkader Benali omschreef deze vroegere expositie als een voorbeeld van ‘etnologische tentoonstellingen waar de Hollandse bezoeker zich kon vergapen aan de exoten’.
De rol van oud-bankier Gert Jan Mulder (66), die vanuit Uruguay racistische complotdenkers en politici zou steunen, krijgt steeds meer aandacht. Minister Eppo Bruins (NSC) bespreekt Mulders discriminerende uitingen op social media met de NPO, meldt de Volkskrant.
Mulder is lid van de raad van toezicht van omroep Ongehoord Nederland. Hij onderhoudt nauwe banden met de PVV en FvD. Tweede Kamervoorzitter Martin Bosma liet zich vorig jaar met hem fotograferen op een bijeenkomst die oud-PVV’er Harm Beertema ‘de gebeurtenis van het jaar’ noemde. Bekende omvolkingsdenkers zoals Thierry Baudet, Joost Niemöller en de geradicaliseerde wetenschapper Laurens Buijs waren hierbij aanwezig.
Als gastheer organiseerde Mulder in september 2023 de jaarlijkse ‘gezond rechtse barbecue’. Onder vrienden wordt hij de ‘godfather van rechts Nederland’ genoemd vanwege zijn financiële steun aan de beweging. Hij zegt dit te doen om ‘de vijanden van Nederland’ te bestrijden.
Mulder laat duidelijk blijken wie hij als vijanden ziet: moslims. Op sociale media gebruikt hij termen als ‘vuile moslims’, ‘moskeeën die hier niet thuishoren’ en ‘soepjurken’ die Nederland bedreigen. Ook scheldt hij op ‘kakkerlakken’ in Den Haag, ‘fascisten’ bij het Openbaar Ministerie en ‘hoernalisten’ in de media, die volgens hem hiervoor verantwoordelijk zijn.
Minister Eppo Bruins (NSC) van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, die in een kabinet zit met de PVV, zegt tegen de Volkskrant dat Mulders uitlatingen hem ‘grote zorgen’ baren. ‘Dit soort gedrag is onacceptabel en moet binnen de publieke omroep krachtig worden bestreden’, aldus Bruins.
Alleen de gouverneur van de Amerikaanse staat South Carolina kan de doodstraf van Richard Moore voorkomen. Als hij zijn straf vandaag niet omzet naar levenslang, krijgt hij vanavond om 6 uur lokale tijd de dodelijke injectie. Het feit dat de jury compleet wit was in zijn zaak was geen argument voor het Hooggerechtshof om anders te oordelen.
Dit melden verschillende Amerikaanse media. Moore schoot in 1999 een supermarktverkoper dood tijdens een vuurgevecht met de man. De rechter oordeelde dat Moore de intentie had de winkel te beroven, zijn advocaten beweren dat het gevecht volgde uit een ruzie tussen de twee.
Dat deze argumenten het oordeel van de rechter niet kon doen veranderen was al duidelijk. De advocaten namen daarom een andere weg. Ze maakten bezwaar tegen het feit dat de jury ten tijde van de rechtszaak volledig wit was. Zwarte juryleden zouden bewust uit de jury geweerd zijn.
Daarmee hoopten ze een beroep te doen op het precedent van de Batson vs Kentucky-zaak. Hierin werd geoordeeld dat een zwartjurylid was geweigerd vanwege een crimineel familielid, terwijl een wit jurylid met een crimineel familielid wel deel mocht nemen.
Het Hooggerechtshof deed het argument gisteren van de hand. Er zou geen sprake zijn geweest van discriminatie van juryleden. Het lot van Moore ligt daarom in handen van de gouverneur. In de staat South Carolina is echter nog nooit een soortgelijk gratieverzoek verleend.
In de boemeltrein van Amsterdam naar Den Haag stapten drie luidsprekende Arabische mannen binnen. Daar gaat mijn wekelijkse zenmoment, dacht ik. Ze klaagden over Amsterdam. ‘Amsterdam dit, Amsterdam dat’, hoorde ik tussen het Arabisch door. Ik merkte aan de intonatie dat er iets goed mis was. Het was ongemakkelijk, maar goed, als ik mijn hele leven over Amsterdam mag klagen, waarom zij dan niet?
Ik durfde ze niet aan te kijken. Toen moest er eentje naar de wc, waar ik naast zat. Hij zat in een rolstoel en zoefde van rechts voorbij, raakte me bijna. ‘Deur open, deur sluit.’ Ik had meteen al gemerkt dat hij beide benen miste of verlamd was. Het geklaag was al minder geworden. Ik kon verder met de krant.
‘Deur open, deur sluit’. Shit, daar beginnen we weer, dacht ik meteen. En op het moment dat ik mijn benen introk en dacht dat de Arabischsprekende man zonder of met verlamde benen weer naar rechts zou rollen, stopte hij en parkeerde precies tegenover mij. Er was geen ontsnapping meer mogelijk. Ik keek even op en zag dat zijn vrienden naast hem gingen staan. Precies waar ik bang voor was, gebeurde: onze ogen – die van de Arabischsprekende man zonder of met verlamde benen – ontmoetten elkaar.
Die kortstondige, doch indringende blik was voldoende. Alsof hij me al lang doorhad. ‘Hebben we je treinreis verpest, allochtoon? Je hebt mooi de kans gekregen in Nederland om wat van je leven te maken. Wij zitten nog aan het begin van onze reis. Wat is het verschil tussen jou en ons? Waarom gun je ons geen blik waardig? Trek jij ook de ladder omhoog, nu je binnen bent?’
Ik voerde al een heel gesprek in mijn hoofd en begon me steeds ongemakkelijker te voelen met de Arabieren om me heen. Het schaamtezweet brak uit en ik keek steeds dieper op mijn klotetelefoon. Waarom heb ik dit? Waarom houd ik afstand? Terwijl ik van mezelf weet dat ik zo een gesprek kan aangaan. Niet in het Arabisch, en waarschijnlijk ook niet in het Nederlands. Maar dat maakt niet uit. Ze zijn boos. En die boosheid heeft een reden. Wat is er aan de hand? Is er iets?
We weten inmiddels dondersgoed dat Wilders niet zal rusten; hij zal daarna achter andere groepen aangaan
Een halte voordat ik moest uitstappen bij Den Haag Laan van NOI, hield ik het voor gezien met de Arabieren en liep alvast naar voren. Ik had nog even oogcontact met ze. Ze keken me weer vragend aan, leek het. Waar ga je heen, Turk? Waarom laat je ons hier achter? Kan je niet even omkijken en luisteren naar ons verhaal, voelde ik de vragen in mijn hoofd mijn rug doorboren.
Sorry, geen tijd. Afspraak is afspraak. Ik werd zoals altijd warm ontvangen door mijn schoonfamilie in Transvaal. Maar ik kon niet lang blijven en moest vanavond weer terug. In de lege avondtrein naar Amsterdam las ik dat er een protest was in Den Haag. Honderden Syriërs demonstreerden tegen kabinetsplannen om mensen, ook met verblijfsvergunning, terug te sturen naar Syrië.
In een van de filmpjes over het protest zag ik een jongen in een rolstoel. Ik kan niet met zekerheid zeggen of hij degene was die ik in de trein zag. Maar de schaamte doemde weer op. We leven in een land dat onze Syrische medemensen wil terugsturen. Ik kan daar schande over spreken vanuit mijn luie stoel, zoals ik ook altijd doe, maar dit is precies het gevolg van de kille houding die ik zelf ook tentoonspreidde in de trein. Slechts een handjevol Syriërs protesteerde zondag tegen de deportatieplannen van het kabinet. Als alleen Syriërs protesteren tegen anti-Syrische maatregelen, dan zijn de Syriërs sowieso gedoemd. Maar we weten inmiddels dondersgoed dat Wilders niet zal rusten; hij zal daarna achter andere groepen aangaan.
Daarom roep ik alle mensenrechtenactivisten, antiracismegroepen en échte journalisten op om harder terug te duwen tegen de meedogenloze plannen van dit misdadige kabinet. De pot op met Schoof, Wilders, Yesilgöz en wat er overgebleven is van de NSC. Vrijheid, gelijkheid en broederschap betekent dat Syriërs die het moorddadige regime van Assad zijn ontvlucht, te allen tijde hier mogen blijven, ook al voelen we nog afstand en ongemak in de omgang.
Op 2 november is het twintig jaar geleden dat filmregisseur, interviewer, columnist Theo van Gogh op gruwelijke wijze werd vermoord door Mohammed Bouyeri. De historicus Jaap Cohen schreef een prachtige biografie: De bolle Gogh.
Waarom besloot je een biografie te schrijven over Theo van Gogh?
‘Ik ben opgegroeid in de jaren tachtig en negentig en kende Van Gogh vooral van televisie, waar hij toen volop aanwezig was. Hij presenteerde bijvoorbeeld de absurdistische ‘anti-datingshow’ De Hunkering en Een Prettig Gesprek, waarin hij liet zien dat hij een van de beste interviewers van zijn generatie was. Later bekeek ik ook zijn films, zoals Interview, met Katja Schuurman en Pierre Bokma. Maar ik las ook zijn columns waarin hij mensen moedwillig diep wist te kwetsen en beledigen. Al die kanten naast elkaar, dat fascineerde me.’
‘Hoe kan het dat iemand die aan de ene kant zo ontzettend lief, hartelijk en charmant is, ook zo ontzettend erop uit kan zijn om anderen te kwetsen?’
Je bent zeven jaar met het leven van Theo van Gogh bezig geweest. Wat heeft je het meest verrast?
‘Dat hij nog veel meer kanten had. Hij had bijvoorbeeld het vermogen om met iedereen een heel persoonlijke relatie aan te gaan, maar dan altijd op een andere manier. Zo raakte hij met twee dames aan de praat die hun hond uitlieten in het park. Ze besloten elkaar brieven te gaan schrijven over de relatie met hun moeders. Ze schreven elkaar drie jaar lang, misschien wel honderden heel persoonlijke brieven. Zo had hij met veel mensen een unieke, persoonlijke relatie. Als je al die mensen spreekt en al die brieven leest, leer je al die verschillende kanten van hem kennen. Hierdoor kreeg ik ook een beter beeld van waarom zijn relaties vaak eindigden. Hij kon zich dan plots tegen iemand keren en met veel woede de deur dichtgooien.’
Waar kwam die woede, die haat dan vandaan?
‘Dat is voor mij de hoofdvraag van het boek: Hoe kan het dat iemand die aan de ene kant zo ontzettend lief, hartelijk en charmant is, ook zo ontzettend erop uit kan zijn om anderen te kwetsen? Er zijn meerdere factoren die een rol speelden. In zijn familie kwamen veel psychische problemen voor en als nazaat van Vincent van Gogh voelde hij druk om ook zelf iets bijzonders te doen. Toen hij negen was, schreef een onderwijzeres dat hij een sterk minderwaardigheidsgevoel had. Hoewel hij zijn jeugd vaak ‘gelukkig’ noemde, vertelde hij ook over de ruzies van zijn ouders. Afwijzingen, zoals die van de filmacademie, hakten er diep in. ‘Rancune is een respectabele drijfveer’, zei hij vaak.
De relatie met zijn moeder was een ook belangrijk thema. Theo vertelde aan velen dat hij met haar naar bed was geweest, vaak quasi-grappend. Zijn moeder ontkende dit, maar er waren waarschijnlijk wel relaties tussen haar en vrienden van Theo toen hij zestien of zeventien was. Mogelijk verzon hij het ene verhaal om het andere te overschaduwen, maar dat is mijn theorie. Al deze factoren droegen bij aan wie hij uiteindelijk werd.
Ik denk dat hij eenzaam was, dat hij altijd op zoek was naar contact en reacties wilde uitlokken. Hij had intense vriendschappen, maar ook felle vetes. Dat is ook een vorm van contact. Ik vond een treffende tekst van een Zweedse schrijver van honderd jaar geleden, Hjalmar Söderberg: ‘Men wil bemind worden, bij gebrek daaraan bewonderd, bij gebrek daaraan gevreesd, bij gebrek daaraan verafschuwd en veracht. De ziel huivert voor de leegte en wil tot iedere prijs contact.’ Dat raakte volgens mij wel de kern, daarom heb ik dat als motto van het boek genomen.’
In het verlengde hiervan ligt misschien zijn bijna dwangmatige behoefte om te provoceren. Die behoefte hebben natuurlijk wel meer kunstenaars, maar bij hem ging het wel ver. Wat wilde hij met die provocaties?
‘Ik denk dat niemand in de recente Nederlandse geschiedenis zo ver is gegaan. Hij was eigenlijk een soort aandachtsjunk. Hij wilde zien hoe ver je kon gaan met vrijheid, wat de grenzen waren. Hij trapte consequent tegen heilige huisjes. Vanaf de jaren zestig en zeventig kon je Christus al beledigen, dat had onder andere Gerard Reve al voor elkaar gekregen, maar er waren nog wel wat taboes over. En daar ging hij tegenin. En zijn kritiek verwoordde hij dan in keiharde stukken. Toen hij van een vriendin kritiek kreeg op zijn eerste artikel waarin hij een grap over Anne Frank maakte, voegde hij er juist nog twee grovere grappen aan toe. Dat was kenmerkend voor hem, altijd een schepje erbovenop. Nooit excuses maken, altijd de vlucht naar voren. Dat is iets wat je soms bij andere mensen, zoals Trump en Wilders, ook ziet. Ze maken nooit excuses, maar gaan altijd door.’
Wanneer kreeg hij de islam in zijn vizier?
‘Ik denk dat het begon eind jaren tachtig met een cabaretprogramma van het gezelschap Zak en As, met Erik van Muiswinkel en Justus van Oel. Zij hadden in hun show een Allah-lied, waarin ze onder andere zongen: ‘Allah houdt van tolerantie, dat wil zeggen, die van u. Maar wie naaktzwemt op vakantie, gaat in Allahs vleesfondue’ Er was in die tijd geen ophef over het lied, maar toen Theo het hoorde, dacht hij: hier moet ik iets mee doen. Later werd de aandacht voor de islam in Nederland groter door de Rushdie-affaire. Dat was een kantelmoment, omdat duidelijk werd dat de vrijheid van meningsuiting overal kon worden ingeperkt door een fatwa.
Jaap Cohen. Beeld: Ewoud Butter
Daarna kwam Bolkestein die kritisch was over de islam. Theo schaarde zich direct achter hem. Van huis uit was hij helemaal geen VVD’er, maar Bolkestein raakte hem. Bolkestein had ook zelfspot, en dat waardeerde Theo enorm. Toen nam Fortuyn dat stokje over van Bolkestein, en Theo vond Fortuyn helemaal fantastisch. Hij noemde hem ‘de Goddelijke Kale’ en had bijna dagelijks contact met hem.
Theo was inmiddels gaan spreken over de ‘vijfde colonne van de geitenneukers’. In het begin bedoelde hij daarmee de radicale orthodoxe moslims, maar later omschreef hij daarmee bijna alle moslims. Dat was een wezenlijk verschil met zijn eerdere beledigingen, die altijd op individuen gericht waren. Nu ging het over een hele bevolkingsgroep.’
‘Dat was een van Theo’s grote talenten: hij kon mensen het gevoel geven dat ze gezien en gehoord werden’
Wat was zijn belangrijkste drijfveer om zo tegen de islam te keer te gaan?
‘Hij had een onderwerp te pakken waarmee hij reacties kreeg, en dat was iets waar hij altijd naar op zoek was. Maar ik denk ook dat er een oprechte angst bij zat dat de islam aan invloed zou winnen en dat de vrijheden die in de jaren zestig en zeventig bevochten waren, onder druk zouden komen te staan. Hij had het gevoel dat die vrijheden – waaronder de vrijheid om alles te mogen bespotten – bedreigd werden.’
Op een gegeven ogenblik kreeg zijn strijd tegen de islam een gezicht: Fatima Elatik werd zijn doelwit. Hoe ontstond dat?
‘Dat begon met een aflevering van het tv-programma Het Zwarte Schaap, waarin de jonge Fatima Elatik – toen 27 – hem bekritiseerde. Theo zag in haar een ideale tegenstander en zocht naar een moment om haar aan te pakken. Dat vond hij toen Fatima in een krantenartikel reageerde op het afgelasten van het toneelstuk Aïsja en de vrouwen van Medina, omdat acteurs zich vanwege bedreigingen uit Marokko hadden teruggetrokken. Fatima zei: ‘Ik weet niet zo zeker of het afgelasten van dat theaterstuk in Rotterdam onterecht is. Als grote groepen mensen dat als kwetsend ervaren, is het ook moedig om het niet te doen.’ Ze vond dat de vrijheid van meningsuiting te vaak werd misbruikt, en noemde daarbij Theo als voorbeeld van iemand die joden en moslims kwetste. Theo ging vervolgens volop in de aanval met advertenties, stukken en brieven. Fatima kreeg alles over zich heen; dat moet enorm intimiderend voor haar zijn geweest.
Jaren later ontmoetten ze elkaar toevallig in een kroeg na een interviewprogramma. Ze keken elkaar in de ogen, en het was alsof al die beledigingen van de voorbije jaren wegvielen. Dat was een van Theo’s grote talenten: hij kon mensen het gevoel geven dat ze gezien en gehoord werden. Fatima zag op haar beurt ineens een kwetsbare kant van hem, als een jongetje dat eigenlijk een knuffel nodig had. Dat moment zegt veel over hen beiden. Ze spraken af om elkaar nog een keer te zien, maar dat is niet meer gebeurd.’
Theo van Gogh werd uiteindelijk door Mohammed Bouyeri vermoord naar aanleiding van de film Submission die hij samen met Ayaan Hirsi Ali maakte. Hoe kwam die film tot stand?
‘Ze ontmoetten elkaar voor het eerst bij Theodor Holman thuis. Theo had Ayaan altijd publiekelijk gesteund. Zij wilde een statement maken over vrouwenonderdrukking binnen de islam, en dat werd Submission. Theo wilde de film regisseren, maar het was volledig Ayaans project. In Theo’s oeuvre is het een vreemde eend in de bijt, zonder enige zelfspot.’
In de film zijn koranverzen op het lichaam van een vrouw gekalligrafeerd, waaronder een vers waarin staat dat een man zijn vrouw mag slaan. Besefte Theo dat het gevaarlijk kon zijn?
‘Daarom besloten ze dat alleen hun namen op de aftiteling zouden staan, om andere medewerkers te beschermen. Ayaan had op dat moment al zware beveiliging, en Theo kreeg ook twee dagen beveiliging, maar niet continu. Dat bespotte hij. ‘Laten we hopen dat onze vrienden van Al-Qaeda de diensttijden van de Amsterdamse politie in acht nemen’, zei hij. Theo maakte altijd grappen over zijn veiligheid, hij zag zichzelf als de dorpsgek. Hij wilde geen angst tonen, bleef door de stad fietsen en liet zijn telefoonnummer en adres gewoon in het telefoonboek staan. Maar diep van binnen voelde hij wel dat het gevaarlijk was. Kort voordat hij vermoord werd, stuurde hij zijn onderburen een brief waarin hij hen aanraadde om, op zijn kosten, gewapend glas voor het raam van hun kinderen te plaatsen.’
‘Ik zie Theo niet snel als PVV-aanhanger’
Stel dat Theo nog had geleefd. Wat had hij dan gedaan? Had hij dezelfde positie gehad in het publieke debat?
‘Ik denk dat hij nog steeds in het middelpunt van de belangstelling zou staan. Daar had hij een instinct voor, steeds op zoek naar nieuwe taboes. Hij zou de koning zijn geweest van Twitter, van X. Zo’n medium zou perfect voor hem zijn geweest. Maar ik denk ook dat hij een dagelijkse podcast zou hebben gehad met ontzettend veel luisteraars. Hij was een enorm goede interviewer.’
Wat zou hij van Wilders en de PVV hebben gevonden?
‘Dat weet ik niet. Met figuren als Bolkestein en Fortuyn had Theo affiniteit, omdat zij beiden een vorm van zelfspot hadden en het gesprek aangingen. Dat doet Wilders niet. Bovendien heeft Wilders nu de macht, en Theo schopte altijd tegen de macht. Ik zie Theo niet snel als PVV-aanhanger, maar dat is een gevoel; het blijft koffiedik kijken.
Wat is het gevolg van de moord op Theo geweest?
‘Dat onderzoek ik niet in mijn boek, maar de moord heeft natuurlijk een enorme impact gehad op het maatschappelijke debat. Het heeft ook een grote negatieve invloed gehad op de positie van moslims in Nederland. Er is een enorme anti-islam-stroming opgekomen. Volgens een recent onderzoek heeft meer dan de helft van de moslims in Nederland zich de afgelopen jaren gediscrimineerd gevoeld. Dat is nogal wat. Je kunt het niet één op één koppelen aan Theo, maar ik denk dat hij dat sentiment wel heeft aangewakkerd door stelselmatig moslims als ‘geitenneukers’ te bestempelen.’
Wat kunnen we leren van Theo’s levensverhaal?
‘Dat is een lastige vraag. Het zet je in ieder geval aan het denken over de grenzen van vrijheid van meningsuiting en over botsende grondrechten. Die thema’s stonden centraal in Theo’s leven en blijven actueel. Theo nam ontzettend veel ruimte in beslag en liet daarmee soms weinig ruimte voor anderen. Daarom vond ik het mooi om het boek De Bolle Gogh te noemen, naar de bijnaam die hij, met zijn kenmerkende zelfspot, voor zichzelf had bedacht.’
Vandaag vieren hindoes over de hele wereld Divali, ook wel het lichtjesfeest genoemd. Dit feest, dat van oorsprong uit India komt, symboliseert de overwinning van het goede op het kwade, oftewel van het licht op de duisternis.
Het Divali-festival beslaat meerdere dagen, waarvan de derde dag het hoogtepunt is. Dit jaar valt dat hoogtepunt op 31 oktober, vandaag dus. De aanloop naar het feest begon echter al op 29 oktober, en de festiviteiten duren voort tot 1 november.
Tijdens het feest steken mensen lichtjes aan en eten ze zoetigheden. Vaak wordt er ook vuurwerk afgestoken. Het is vooral een feest dat met familie wordt gevierd. In Amstelveen vindt dit jaar het Divali Festival plaats, waar gegeten, gewinkeld en gedanst kan worden.
VN-rapporteur Francesca Albanese heeft tijdens de algemene vergadering flink uitgehaald naar haar collega’s van de mensenrechtencommissie. ‘Hoe kun je geen empathie hebben voor de Palestijnen, na 42.000 doden?’ vroeg ze zich af.
Als mensenrechtenrapporteur voor de Palestijnse gebieden sprak ze de commissie toe tijdens de jaarlijkse vergadering gisteren. Ze verbaasde zich over de starre positie die sommige leden van de commissie sinds vorig jaar innemen. ‘Jullie lezen hetzelfde script voor als vorig jaar’, zei ze in haar toespraak.
‘Natuurlijk veroordelen we de aanval van Hamas. Natuurlijk sympathiseren we met de gijzelaars van beide kanten. Maar hoe kun je na 42.000 doden niet sympathiseren met de Palestijnen?‘ Haar felle woorden werden op sociale media gedeeld door onder anderen de VN Commissie voor de Palestijnse Rechten.
‘Diegenen die geen woord hebben gezegd over wat er gebeurt in Gaza, tonen aan dat empathie verdampt uit deze kamer. Maar empathie is de lijm die ons bij elkaar houdt als mensheid’, voegde ze eraan toe.
Ze benadrukte verder dat de mensen die zo denken uiteindelijk irrelevant zullen zijn voor de rest van de wereld. Niet alleen de global south, maar ook jongeren in westerse landen zijn zich bewust van de schendingen van mensenrechten. Ze leren dit op school en gaan de straat op om zich hierover uit te spreken, terwijl ze door westerse regeringen worden beperkt in hun vrijheid van meningsuiting, aldus de rapporteur.
Genocide
Albanese bracht deze week een tweede rapport uit over de situatie in Gaza, waarin ze opnieuw de term genocide gebruikt. ‘Genocide is een complexe en verraderlijke misdaad. Het bewijzen van destructieve intenties is een lastige opgave. Maar niet als het zo ostentatief is, in stand wordt gehouden door een politieke doctrine van ideologische haat en verwoord wordt via institutionele structuren en beleid’, schrijft ze op X.
Onze site gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën onder andere om u een optimale gebruikerservaring te bieden. Ook kunnen we hierdoor het gedrag van bezoekers vastleggen en analyseren en daardoor onze website verbeteren.
Deze website gebruikt cookies om uw gebruikservaring op deze website te verbeteren. Van deze cookies worden cookies aangemerkt als "Noodzakelijk" in uw browser bewaard, deze cookies zijn essentieel voor het functioneren van de website. Bijvoorbeeld het opslaan van uw keuze of u wel of geen cookies wilt hebben. Wij maken ook gebruik van cookies van derde partijen die ons helpen met het analyseren en begrijpen van de gebruik van deze website door u. Deze cookies worden alleen gebruikt als u daar toestemming toe geeft. U heeft ook de mogelijkheid om uzelf uit te sluiten voor deze cookies. Dit zal echter effect hebben op uw gebruikerservaring.
Noodzakelijke cookies zijn absoluut nodig voor het functioneren van de website. De cookies in deze categorie zorgen alleen voor de veiligheid en het functioneren van deze website . Deze cookies bewaren geen persoonlijke gegevens
Deze cookies zijn niet strict noodzakelijk, maar ze helpen de Kanttekening een beter beeld te krijgen van de gebruikers die langskomen en ons aan te passen aan de behoeftes van onze lezers. Hiervoor gebruiken wij tracking cookies. Bij het embedden van elementen vanuit andere websites zullen er door deze sites ook cookies worden gebruikt.
