Het Openbaar Ministerie besloot onlangs om in de zaak tegen de tabaksindustrie, die was aangespannen door advocaat Bénédicte Ficq, niet tot vervolging over te gaan. De aanklacht luidde dat de tabaksindustrie door te sjoemelen met teer en nicotine gehaltes in sigaretten willens en wetens duizenden mensen verslaafd maakt. Ik moet eerlijk zeggen dat ik verbaasd was. Zo veel instanties en partijen in Nederland hadden zich bij de eis aangesloten waaronder gerenommeerde ziekenhuizen, gemeentes waaronder Amsterdam en Utrecht en veel meer, maar het hielp niet. Volgens het OM blijft de tabaksindustrie formeel binnen de wet en worden mensen bovendien niet gedwongen te gaan roken. Uiteindelijk neemt iedere roker op een dag zelf de beslissing te gaan roken, tegen beter weten in. Het is dus een vrije keuze en de eigen verantwoordelijkheid te beginnen en ook weer te stoppen. Terecht merkt Ficq op dat het idee van vrije wil bij pubers van rond de zeventien een kromme redenering is, bedacht door iemand die nog nooit van peer pressure heeft gehoord. En als je eenmaal verslaafd bent dan is stoppen ook niet een kwestie van vrije keuze.

De vrije wil dus. Een merkwaardig begrip dat in ons land welhaast mythische proporties heeft aangenomen in combinatie met het idee dat onze samenleving verregaand geïndividualiseerd is en dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn of haar keuzes. Het wordt aan de ene kant gebruikt om bijvoorbeeld vrouwen met een hoofddoek erop te wijzen dat ze worden onderdrukt en dat ze beperkt worden in hun vrije wil. Dat er zoiets bestaat als de vrije wil om een hoofddoek te dragen is hier kennelijk niet relevant. En voor ‘jihadbruiden’ geldt die vrije wil dan kennelijk weer wel. Individualisme en vrije wil zijn instrumenten om in dit geval kritiek op de islam te onderbouwen. Vrije wil krijgt dan een ideologische lading en vooral, het zijn steeds anderen die bepalen of iemand onderdrukt wordt of niet.

Aan de andere kant is het gehele systeem van grenscontrole en asielprocedures gebaseerd op het idee dat migranten en mensen die vluchten voor oorlogsgeweld, uiteindelijk zelf verantwoordelijk zijn voor de keuzes die zij in hun leven maken. Er zijn initiatieven om in de landen waar migranten en vluchtelingen vandaan komen informatiecampagnes te starten om al diegenen die van plan zijn hun heil in Europa te zoeken op andere gedachten te brengen. In Sri Lanka kom je flyers tegen waarop de Australische regering potentiële migranten duidelijk maakt hoe zwaar het leven in Australië is. Je ziet daar in Soedan of in Afghanistan al een aankomende migrant staan te dubben: ‘Mmm… zal ik nu wel of niet gaan?’

Zelfs als wordt erkend dat het ontvluchten uit de hel van Oost-Goutha in Syrië niets van doen heeft met vrije keuze en er zoiets bizars bestaat als het onderscheid tussen economische vluchtelingen en oorlogsvluchtelingen, dan draait het circus van de eigen verantwoordelijkheid op volle toeren nadat je die hel bent ontvlucht. Grenscontrole, het Fort Europa, is gebaseerd op dat principe. Een muur, NAVO-prikkeldraad, het geweer van een ordebewaarder zijn middelen tegen de veronderstelde persoonlijke keuze van de vluchteling. Zo van ‘niemand heeft je gevraagd hier heen te komen’. Dat geldt nog sterker op het moment dat iemand in de asielprocedure terecht is gekomen. Je moet als aspirant-statushouder namelijk kunnen bewijzen dat je gegronde redenen hebt om je land te ontvluchten. De beelden van kapotgeschoten steden, getraumatiseerde kinderen en ontredderde mensen ontslaat het individu kennelijk niet van de plicht de eigen situatie ‘te bewijzen’. Het is cynisch en in en in triest dat iemand die het voor veel geld en met grote risico’s is gelukt in Europa aan te komen, om de oren wordt geslagen met ‘eigen verantwoordelijkheid’ en ‘vrije keuze’. Vooral schrijnend is de situatie van veel jonge vluchtelingen die nog meer dan volwassenen part noch deel hebben aan hun situatie, maar die over één kam worden geschoren met de rest. Ook in de laatste fase van het traject, de inburgering, is het sinds 2013 eigen verantwoordelijkheid en vrije keuze wat de klok slaat. Als je niet slaagt voor dat lachwekkende inburgeringsexamen dat je nog zelf moet betalen ook, mag je je biezen pakken.

Het laatste jaarboek van Amnesty International laat voor wat betreft Nederland niets aan duidelijkheid te wensen over. Nederland lapt aanbevelingen van de Verenigde Naties aan zijn laars, stuurt hele gezinnen terug naar gebieden die evident gevaarlijk zijn. Migranten (‘illegalen’) die niet over de noodzakelijke papieren beschikken wordt in Nederland de meest noodzakelijke behoeften onthouden. ‘Als je niet horen wil, dan moet je maar voelen.’ Eigen verantwoordelijkheid eerst!